Phùng Hưng là một nhân vật lịch sử - điều đó không cần bàn luận. Theo các tài liệu mà chúng ta hiện có như: Việt Điện Thông Giám Cương Mục, Đại Việt sử ký, Đại Việt sử ký toàn thư, Việt điện u linh... cùng nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu lịch sử, các học giả có tên tuổi trong và ngoài nước như  Hoàng Đạo Thúy, Đào Duy Anh, Trần Quốc Vượng, Văn Tân và các nhà nghiên cứu sau này thì thấy có nét chung là: Phùng Hưng xuất thân từ dòng dõi quý tộc, có nguồn gốc lâu đời ở đất Đường  Lâm - Sơn Tây. Tên tự là Công Phấn, cháu bảy đời của cụ Phùng Tói Cái, người đã từng được vua Đường mời vào cung thết tiệc, điều này chứng tỏ cụ tổ của Phùng Hưng phải là người có vị thế trong xã hội đương thời như thế nào mới được vua Đường trọng vọng là vậy.

Chính sử còn bỏ ngỏ ngày tháng năm sinh của ông, nhưng dân gian và dã sử lưu truyền lại ông sinh ngày 25-11-761và mất ngày 13-9-802, thọ 41 tuổi. Ông có hai người em trai là Phùng Hải và Phùng Dĩnh, các em của ông đều là người có sức vóc và trí tuệ hơn người.

Chính hai người em của ông là những người đã hợp sức bàn mưu, sát cánh cùng ông tập hợp lực lượng, động viên nhân dân vùng lên chống ách đô hộ hà khắc của nhà Đường, đỉnh cao là dẹp xong bọn giặc Cao Chính Bình.

Ông chỉ huy, chiếm lĩnh thành, khẳng định tinh thần độc lập, tự chủ của dân tộc và Phùng Hưng xưng vương. Sự thống nhất trong lịch sử mà chúng ta biết đến, ông ở ngôi vương được 7 năm thì mất. Lăng mộ của Phùng Hưng ở khu vực Nội thành (ngày nay thuộc phường Cát Linh, quận Đống Đa, TP Hà Nội), trên đề bốn chữ “Phùng Hưng cố lăng”, người dân thường gọi “Lăng cũ Phùng Hưng”.

Về tên gọi của ông mặc dù đã có sự đồng thuận, Phùng Hưng, Bố Cái Đại Vương, Phùng Bố Cái... Tuy nhiên về xuất xứ của danh xưng và nguồn gốc của nó vẫn còn có những luận bàn?

Ai đặt tên Bố Cái Đại Vương, theo dân gian lưu truyền thì khi dẹp xong giặc Cao Chính Bình, trong lễ thưởng công, quần thần hoan hỉ, Phùng Hưng hỏi rằng: Nhà Đường hiện nay chức gì to nhất? Các quan lần lượt tấu trình, nhà Đường hiện nay chức Đại vương to nhất.

Phùng Hưng cười vang và nói: Vậy ta xưng Bố Cái Đại Vương. Dã sử thì lưu truyền lại rằng: Khi Phùng Hưng mất, con trai ông là Phùng An sau khi kế vị đã phong danh hiệu Bố Cái Đại Vương cho ông. Còn theo Khâm Sử Việt Điện Cương Giám thì cái tên Bố Cái Đại Vương là do nhân dân biết ơn công lao to lớn của ông mà tôn ông như cha mẹ nên cái tên Bố Cái Đại Vương mới lưu truyền rộng rãi trong dân.

Theo tư liệu của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia có ghi, sứ thần Lê Tung gọi Phùng Hưng là Phùng Bố Cái, điều này giúp ta có quyền tồn nghi một giả thiết Phùng Hưng và vùng đất cổ có nguồn gốc Việt - Mường, bởi theo tiếng Mường, Bố có thể hiểu là Bua mà Bua trong tiếng Mường chính là vua, còn từ Cái ngoài cách hiểu là mẹ còn có nghĩa là lớn, vậy gọi Phùng Bố Cái còn được hiểu là ông vua lớn, ở thời bấy giờ Phùng Hưng đã cứu dân thoát khỏi khổ nạn xâm lăng thì dân chúng và sứ thần gọi ông là vua lớn xem ra có lý.

Tuy còn có sự khác biệt nhỏ về nguồn gốc, xuất xứ tên gọi của đức vua thông qua nhiều cách diễn giải khác nhau của dân gian, các tư liệu hiện có và các nhà nghiên cứu lịch sử, song đều có sự thống nhất cao ít bàn luận: Phùng Hưng - Bố Cái Đại Vương là một cái tên thân thuộc; mặc dù ông mất cách chúng ta hơn 1.200 năm nhưng những người dân đất Việt vẫn cảm thấy ông gần gũi. Họ biết đến ông là một vị vua vì dân, vì nước, có công đánh đuổi giặc Đường. Ông cũng là vị vua linh thiêng trong tâm thức của dân.

Xin được trích đôi câu đối ở nơi thờ tự Phùng Hưng - Bố Cái Đại Vương do nhà văn Đặng Văn Sinh dịch:

Giặc Bắc dẹp yên, khai mở non sông cho vạn đại

Nước Nam tưởng nhớ, tôn cha mẹ bia tạc lòng dân

Nhà sử học Ngô Sĩ Liên trong Đại Việt sử ký toàn thư cũng đã viết Đường Lâm là quê của Phùng Hưng.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Sơn cho rằng, hiện đang có ba loại ý kiến mà các nhà nghiên cứu cần lưu tâm. Loại ý kiến thứ nhất đó là “Đường Lâm đã bị khuất lấp trong lịch sử, chỉ nằm trong bán kính của dãy Ba Vì”; cũng theo ông, một số nhà nghiên cứu đã đi tìm nguồn gốc hai từ “Bố Cái” qua văn học, qua lịch sử, qua thư tịch cổ, qua truyện dân gian của vùng Thanh - Nghệ Tĩnh thì hai từ Bố Cái không thấy xuất hiện ở đó mà chỉ thấy nhắc đến nhiều ở vùng đất cổ Sơn Tây, đặc biệt là Đường Lâm.

Loại ý kiến thứ hai theo ông Sơn là của học giả Hoàng Đạo Thúy, cho rằng dòng tộc Phùng Hưng ban đầu ở Đường Lâm, sau khi bố Phùng Hưng là Phùng Hạp Khanh mất, Phùng Hưng đã chuyển nơi cư trú về chân núi Ba Vì. Việc chuyển này có thể do yêu cầu lựa chọn căn cứ kháng chiến của nghĩa quân, phù hợp với việc điều binh, phối hợp các lực lượng vây đánh thành do Cao Chính Bình cai quản.

Loại ý kiến thứ ba mà đại diện là cụ Đào Duy Anh đã nói ở phần trên. Như vậy giả thiết về quê gốc của Phùng Hưng mà các nhà nghiên cứu đưa ra ở Đường Lâm có những hạt nhân hợp lý.

Từ những dẫn chứng trên chúng ta có thể tìm hiểu thêm về sự phân bố của họ Phùng trên lãnh thổ Việt Nam, mặc dù chưa có một cuộc điều tra cụ thể song họ Phùng được phân bố dày đặc xung quanh vùng Ba Vì, các huyện của vùng đất xứ Đoài, Hà Đông, Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hải Dương, Hưng Yên, Nam Định, còn Điện Biên, Lai Châu, Hoà Bình, Sơn La, Lào Cai, Yên Bái đều rải rác có người họ Phùng sinh sống.

Chúng tôi cũng thử tìm hiểu các dòng họ Phùng sống ở phương Nam, tuy chưa được nhiều nhưng ở các tỉnh như Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Bình Định, Đồng Nai, Bến Tre, Tây Ninh... thì đều nhận được câu trả lời là từ phía Bắc vào lập nghiệp, có nhiều ý kiến nói từ Sơn Tây vào. Căn cứ vào các ý kiến của các nhà nghiên cứu, với văn hóa tập tục truyền thống, sự phân bố nơi sinh sống của họ Phùng Việt Nam, ta có thể suy đoán quê của Phùng Hưng nhiều khả năng nằm ở vùng đất xứ Đoài.

 Đoàn đại biểu họ Phùng toàn quốc đọc chúc văn tại Đền thờ Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng.

Về chiến tích và công lao của Phùng Hưng đánh giặc cứu dân trong củng cố, xây dựng đất nước, theo các tài liệu sử học mà chúng ta còn lưu giữ được, qua các nghiên cứu mới của các học giả trong, ngoài nước, trong tục lệ thờ cúng của nhân dân thì hầu hết đều ca ngợi công đức của Bố Cái Đại Vương.

Ông là vị vua sống hết mình vì dân, vì nước, hơn 20 năm cùng nhân dân làm một cuộc kháng chiến trường kỳ, chống áp bức, chống chế độ cai trị hà khắc của nhà Đường. Ông mang lại độc lập tự chủ cho dân Việt trong khoảng thời gian dù ngắn nhưng đã nói lên ý chí quật cường của dân tộc, của đất nước ta thời đó, nêu một tấm gương sáng cho các thế hệ noi theo.

Theo Tiến sĩ Phùng Thảo: Ông được dân suy tôn là thành hoàng và được thờ tại các đình làng khá dày ở khu vực Đồng bằng Bắc Bộ, số sắc phong tôn vinh là Thượng Đẳng thần của các triều đại phải tính hàng trăm, đơn cử như tại đình làng Thổ Khối, xã Cự Khối (Gia Lâm, Hà Nội) có 17 sắc phong thần cho Bố Cái Đại Vương. Đền Lộc Điền (Việt Hùng, Vũ Thư, Thái Bình) có 14 sắc phong... Nhà sử học Ngô Sĩ Liên khi biên soạn Đại Việt sử ký toàn thư đã viết về Bố Cái Đại Vương như sau: “Phùng Bố Cái là người anh hào ở đất Đường Lâm, ghét sự tàn ngược của Cao Chính Bình. Anh em thừa thời quật khởi, cứu dân dẹp loạn, ban đức lập công, có thể gọi là bậc vua nhân hậu” ... “Bố Cái Đại Vương vị vua dũng lực, cũng là anh hùng một thời”.

Phùng Hưng dấy nghiệp, sự kiện dù đã cách xa thời chúng ta đang sống đến hơn 1.200 năm, nhưng khi nói đến ông trong dân vẫn cảm thấy ông luôn bên mình, gần gũi với mình.

Chúng ta có thể tự hào đất Việt sinh ra một vị vua đáng bậc quân vương. Ông để lại tấm gương sáng cho muôn đời con cháu noi theo.

(*) Nguyên Phó chủ nhiệm Tổng cục Chính trị, nguyên Phó chủ tịch Hội Cựu chiến binh Việt Nam

Trung tướng PHÙNG KHẮC ĐĂNG