Khi cuộc chiến chống quân xâm lược Đông Hán rơi vào thế nguy cấp, nữ danh tướng Lê Chân quyết định chọn vùng rừng núi hiểm trở Lạt Sơn (thôn Lạt Sơn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng Hà Nam) để làm căn cứ phòng thủ chặn quân thù, để một bộ phận nghĩa quân do nàng Tía, lão tướng Đô Dương chỉ huy tiếp tục rút về Cửu Chân (Thanh Hóa) theo tuyến đường thượng đạo từ Ba Vì.

Căn cứ địa Lạt Sơn

Sông Đáy – Một chi lưu bên hữu ngạn sông Hồng, bắt nguồn ở xã Vân Nam (Huyện Phúc Thọ -  Hà Nội) chảy qua vùng đồng bằng vào đất Hà Nam, đi qua những dãy núi cả hai bên bờ thôn Vĩnh Sơn (xã Tân Sơn - Kim Bảng). Sông tiếp tục uốn khúc qua hai xã Khả Phong, Thi Sơn với những dẫy núi, ngọn núi mồ côi nằm bên hữu ngạn dòng sống, đến địa phận xã Liên Sơn, Thanh Sơn, những ngọn núi kết thành dãy trùng điệp, cây rừng rậm rạp.

Từ địa phận thôn Đồng Sơn hiện nay (xã Liên Sơn) cũng bên hữu ngạn sông Đáy, sông Ngân nhận nước sông mẹ, chảy ngoằn ngoèo ven dãy núi qua các thôn Bút Sơn, Lạt Sơn (Thanh Sơn, Kim Bảng), Tân Lâm, Nam Sơn (thị trấn Kiện Khê) rồi đổ nước vào sông Đáy ở địa phận thôn Đò (xã Thanh Thủy) huyện Thanh Liêm.

Nữ tướng Lê Chân chọn vùng rừng núi hiểm trở Lạt Sơn để làm căn cứ phòng thủ chặn quân Đông Hán, để một bộ phận nghĩa quân của nàng Tía, lão tướng Đô Dương tiếp tục rút về Cửu Chân (Thanh Hóa) vì tuyến đường thượng đạo từ Ba Vì cũng qua đây. Căn cứ Lạt Sơn – Kim Bảng Hà Nam lưng tựa vào dãy núi hình cánh cung ở phía Tây chạy từ Bắc xuống Nam; trước mặt, phía Đông là sông Đáy, sông Ngân như hai hào nước.

Địa hình căn cứ tiến có thể tấn công, lui có thể phòng thủ, đầu cuối hô ứng lẫn nhau. Trận địa phòng thủ được xây dựng ở các thung lũng trước núi, nơi các hang động và các đồi đất lẫn đá kéo dài khoảng 7 km từ Bắc xuống Nam. Các tên thung, núi đồi và ký ức dân gian, đã trải qua gần 2.000 năm vẫn giúp thế hệ ngày nay hình dung được những nét cơ bản về căn cứ và những trận huyết chiến anh dũng của Thánh Chân Công chú.

Đầu căn cứ ở phía Bắc, đặt tiền đồn ở thung Mộc Bài, nơi đây bố trí đội quân tiên phong chặn mũi tiến công đầu tiên của quân thù... phía sau Mộc Bài là đồi Dốc voi Trượt nơi bố trí đội tượng binh(1). Tiếp xuống phía Nam, lần lượt là thung Hóc Bạc là kho lương, hậu cần; thung Bể, thung Dâu nơi đóng đại quân. Hang Diêm trên sườn núi phía Nam thung Bể là nơi đặt tổng hành dinh.

Phía Tây thung Dâu là núi Thượi cao khoảng 225 m đặt vọng gác, quan sát được toàn bộ căn cứ. Gần núi Thượi có đồi Điểm quân, có lẽ là địa điểm tập trung điểm binh. Sau thung Dâu là hai thung Đội Nhất, Đội Nhì nơi trú đóng của hai binh đội. Đồi Ông Tượng, điểm cuối căn cứ cách không xa sông Ngân về phía Tây.

 

 

 Địa hình đền thờ Thánh Mẫu Lê Chân, căn cứ địa Lạp Sơn trước đây

Cách vị trí đền Thánh Chân hiện nay khoảng 3 km là thung Trống, nhân dân địa phương giải thích là nơi có lầu trống dùng để cầm canh và hiệu lệnh chiến đấu. Một số địa danh trong khu căn cứ như đồi Dớn, non Tiên, thung Thùng Chạ, đặc biệt hồ Trứng rộng mấy chục mẫu vẫn chưa rõ ý nghĩa trong tuyến phòng thủ.

Cùng với xây dựng căn cứ địa phòng ngự vững chắc, nữ tướng Lê Chân gấp rút chiêu mộ thêm chiến binh, chủ yếu là người Lạt Sơn và các vùng lân cận, lập thành nhiều cơ đội. Đạo quân của Đô Dương đã bổ sung nhiều binh sĩ, đại đa số là người họ Dương cho căn cứ Lạt Sơn.

Căn cứ còn chưa vững chắc, Hán tướng Mã Viện đổ quân đến vây hãm, tiến hành nhiều cuộc tấn công ác liệt. Chưởng quản binh quyền, danh tướng Lê Chân tổ chức đánh trả cả trong các thung và trên sông Ngân. Những trận huyết chiến ác liệt diễn ra, nghĩa binh Mê Linh kiên cường chiến đấu, diệt vô số quan binh nhà hán.

Không đủ lực lượng đánh lui quân thù, hơn nữa lão tướng Đô Dương, nàng Tía đã rút lui an toàn, Chưởng quản Binh quyền, nữ tướng Lê Chân cho toàn binh bí mật rút khỏi căn cứ để mưu kháng chiến lâu dài, bản thân và số ít tướng lĩnh, một bộ phận cảm tử quân chốt lại tử thủ. Quân giặc tập trung binh lực lớn, đột phá tiền đồn Mộc Bài, tràn vào thung Hiên, thung Bể, dồn nghĩa quân về Đồng Gơ.

Trận huyết chiến ác liệt cuối cùng diễn ra ở Đồng Loạn, Thánh Chân Công chúa cùng mấy tướng tâm phúc rút lên núi Giát Dâu. Từ đỉnh núi cao, sườn dốc đứng, nữ tướng Lê Chân gieo mình tự vẫn để khỏi phải sa vào tay giặc, (núi này cách đền Nữ tướng Lê Chân hiện nay khoảng 3 km về phía Tây). Đó là buổi chiều ngày 13 tháng 7 năm Quí Mão (43). Những tướng tâm phúc còn lại an táng Công chúa Lê Chân tại một hang động bí mật trong căn cứ.

Cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng in đậm dấu son trong sử sách, trong ký ức nhân dân qua nhiều thế hệ. Các nữ tướng, nam thần của cuộc khởi nghĩa hiện đều được dựng đền thờ, nhân dân đời đời khói hương tưởng kính. Thánh Chân công chúa, Chưởng quản binh quyền Nữ tướng Lê Chân được nhiều địa phương thờ phụng.

Hiện ghi nhận được các điểm thờ phụng Thánh Chân là: Đền An Biên (xã Thủy An, Đông Triều, Quảng Ninh) quê hương nữ tướng; đền Nghè (An Biên cổ miếu), đình An Biên (phường An Biên), đình Vẻn ngoài (phường Trại Cau) quận Lê Chân, thành phố Hải Phòng là nơi Bà khai hoang, lập nên trang ấp, xây dựng lực lượng và chặn đánh cuộc xâm lược của Hán tướng Mã Viện; đình Hoàng Mai (phường Mai Động, quận Hoàng Mai, Hà Nội) nơi bà lập sới vật để rèn luyện quân sĩ.

Đặc biệt tại căn cứ Lạt Sơn xưa, từ bao đời nay nhân dân địa phương, khách thập phương xa gần tụ về chiêm bái, đông nhất vào kỳ lễ hội Thánh Mẫu Lê Chân, tưởng niệm vị nữ tướng anh hùng dành trọn cuộc đời mình vì nghĩa lớn.

Cũng nơi đây trên vách đá thung Bể còn lưu lại ba tấm bia niên đại năm 1671, 1672 triều vua Lê Gia Tông thời Hậu Lê, ghi nhận việc xây chùa Thánh Chân, khởi nguồn là Tiên động Thánh Chân, một bia có khắc hình con hổ, gợi liên tưởng đến sự dũng mãnh như mãnh hổ của Nữ tướng Lê Chân, người đời sau với sự tôn kính thờ phụng Công chúa Lê Chân là Thánh Mẫu.

Không chỉ Quảng Ninh, Hải Phòng, Hà Nội, Hà Nam mà trên địa bàn cả nước đều đều có sự tưởng niêm, tôn vinh Thánh Mẫu Lê Chân, tấm gương chói lọi vì nước, vì dân cho muôn đời mai sau.

Đền Thờ Thánh Chân tại Lạt Sơn - Kim Bảng Hà Nam

Mang mối thù nhà, nợ nước, nghe lời truyền hịch cứu nước của Nhị vua Trưng Nữ Vương, danh tướng Lê Chân đã cùng nghĩa quân gia nhập Đại binh của Nhị vua Hai Bà Trưng dấy binh đánh đuổi giặc ngoại xâm. Cuộc kháng chiến chống kẻ thù xâm lược, cứu nước oai hùng của những nữ tướng đầu Công nguyên, mở đầu cho cuộc kháng chiến trường kỳ chống ngoại xâm trong lịch sử Việt Nam.

Những thần tích anh hùng, tinh thần bất khuất khiến tinh thần và anh linh của Nhị vua Hai Bà Trưng cùng các nữ tướng, chiến thần luôn được nhân dân ngàn đời hương khói phụng thờ. Nữ tướng Lê Chân - Chưởng quản binh quyền, Danh tướng miền biển là tấm gương nghìn năm vì nước vì dân, vì sự tồn vong của quốc gia dân tộc.

 Đền thờ Nữ tướng Lê Chân tại thôn Hồng Sơn (Thanh Sơn, Kim Bảng)

Núi Giát Dâu là ngọn núi cao nhất vùng Lạt Sơn, nơi đây ngày 13 tháng 7 năm 43, nữ tướng đã tuẫn tiết gieo mình từ trên đỉnh núi xuống thung lũng. Nhân dân trong vùng tưởng nhớ lập bàn thờ dưới chân núi, xây dựng chùa và đền thờ bà, nơi này vẫn còn dấu tích trong rừng Lạt Sơn.

Theo ông Dương Hồng Ngàn, Trưởng Ban quản lý di tích đền Lê Chân, đền thờ bà trước đây được xây dựng trên đồi Ông Tượng. Một hôm chiếc nón thờ trong đền tự nhiên bay về đậu xuống mảnh đất là đền hiện nay nên nhân dân bèn chuyển đền về dựng tại đây.

Nơi đền dựng là đầu làng và cũng là cửa rừng Lạt Sơn. Người dân Lạt Sơn xưa vào rừng lấy củi, làm nương rẫy đi qua đền đều dâng hương thành kính, nghiêm trang. Ngoài tuần tiết mồng một, hôm rằm hằng tháng đèn hương, dân làng Lạt Sơn còn có lệ tế Thánh đầu xuân vào ngày mùng 6 tháng Giêng tại đền gọi là lễ Khai Sơn – mở cửa rừng, cầu mong dân làng vào rừng làm ăn được may mắn. 

Đền Lê Chân hiện nay nằm trên Đường Lê Chân, thôn Hồng Sơn, mặt chính điện quay hướng Nam. Trước cửa đền ngày trước là sông Ngân – chi lưu của sông Đáy, phía sau đền gối vào đồi Ông Tượng.

Trò chuyện với nhiều người dân vùng Lạt Sơn họ đều nhớ đến các kỳ lễ hội ở đền, trong đó lễ hội lớn nhất là vào ngày 13 tháng 7 hằng năm, ngày hóa của nữ tướng. Sông Ngân bắt nguồn từ địa phận thôn Đồng Sơn, xã Liên Sơn, chạy men theo dãy núi qua các thôn Bút Sơn, Lạt Sơn của xã Thanh Sơn (Kim Bảng), qua thị trấn Kiện Khê rồi lại đổ nước vào sông Đáy ở địa phận thôn Đò xã Thanh Thủy (Thanh Liêm). Tháng 7, mùa nước lên muốn sang hội đền, người dân phải men theo chân núi, men theo mép sông đội lễ sang dự.

Năm nào nước cao người dân đi ven triền núi, nước thấp lội sát bờ để đến đền. Đi lại hiểm trở nhưng hội đền bao giờ cũng đông du khách trẩy hội.

Nhân dân từ các tỉnh xung quanh cũng đổ về tế lễ, hầu bóng, tham dự các trò chơi. Các trò hội ở đền thường có đua thuyền câu giữa các giáp trong làng, leo cầu phao, đánh cờ, chọi gà.

Nhớ nhất với ông Dương Hồng Ngàn cũng như dân thôn Lạt Sơn là từ khi con đê sông Ngân được xây dựng, người dân không còn đi bộ mà đi thuyền tham dự lễ hội. Khách đi hội lên thuyền từ sông Đáy, vào sông Ngân hoặc lên thuyền từ bến sông đầu làng vào hội đền.

Ông Ngàn cho biết năm mười tuổi ông đã biết theo bố chèo thuyền chở khách đi hội. Hội đền trước bắt đầu từ ngày mùng 1 đến hết ngày 13/7 âm lịch hằng năm, những ngày đó trên bến dưới thuyền, đông vui tấp nập. Ngày 13 là ngày chính hội, vào sáng sớm dân làng và du khách về tập trung tại đền làm lễ rước kiệu vào đình làng.

Đoàn rước theo đường thủy vì thế số lượng thuyền khá nhiều với đủ loại thuyền lớn nhỏ, có thuyền đinh, thuyền câu, thuyền nan, thuyền thúng… Đi đầu đoàn rước là thuyền chở đội chiêng trống, phường bát âm, tiếp sau là đội cờ thần, bát biểu, chấp kích và hai thuyền đinh lớn chở kiệu rước.

Thuyền chở kiệu rước bát hương và lễ vật đi trước, thuyền chở kiệu rước long ngai và tượng nữ tướng bằng đồng đi sau. Hai bên kiệu đều có thuyền nan chở người dâng tàn, lọng che kiệu. Sau hai thuyền rước kiệu là thuyền chở đội tế, thuyền chở đại diện các chức sắc trong làng và du khách thập phương.

Đến bến sông đầu làng, đoàn rước dừng lại, lên bờ sắp xếp đội hình vào đình tế thành hoàng làng. Tế xong thụ lộc tại đình, đến đầu giờ chiều, dân làng lại tổ chức rước hồi từ đình về đền, làm lễ an vị, lễ tạ đóng cửa đình kết thúc lễ hội.

Người dân đi lễ hội đền Thánh Mẫu Lê Chân đông bởi sự ngưỡng vọng công ơn của bà, trong lòng dân thôn Lạt Sơn và nhân dân quanh vùng bà còn là “Quốc Mẫu nữ Chúa” là mẹ tinh thần nơi núi thiêng, rừng sâu, thung rộng che chở, bảo vệ, ban phúc cho mọi người.

Những thâu đêm suốt sáng hát văn hầu đồng trong những ngày hội lễ đã chứng tỏ không khí linh thiêng của ngôi đền. Những trò hội đặc trưng càng làm nức lòng người dân trẩy hội.

Đền Lê Chân hiện nay được xây dựng lại trên nền ngôi đền cũ, sông Ngân trước cửa đền đã bị lấp, phía trước là Đường Lê Chân dẫn vào các nhà máy, khu công nghiệp. Tổng thể kiến trúc khu đền gồm: Đền chính, phủ bóng, động Sơn trang, nhà khách và các công trình phụ trợ tạo thành một quần thể khép kín với diện tích trên 4.000m2.

Trên sân, trước cửa đền tượng nữ tướng đứng oai nghiêm, tuốt kiếm hướng mặt về căn cứ địa xưa. Bức tượng được dựng trước khi xây lại đền (năm 2006) và được phỏng tác theo mẫu tượng nữ tướng ở đền Thủy An (Quảng Ninh), nơi sinh thành của Thánh Mẫu. Đền thờ Nữ tướng Lê Chân mãi mãi là địa chỉ tâm linh của người dân thôn Lạt Sơn và nhân dân trong vùng.

Nhiều năm nay, đền Thánh Mẫu Lê Chân ở Hà Nam liên kết với đền thờ Nữ tướng ở Quảng Ninh và Hải Phòng, những ngày lễ hội, các đoàn đại biểu, các đội tế đều đến giao lưu và thực hành các nghi thức tế lễ thờ bà.

Khoảng 5 năm nay, người dân thôn Hồng Sơn còn thành lập được Đội trống nữ với 35 chị em tham gia. Đội trống nữ thôn Hồng Sơn với những bài múa gợi lại không khí chiến trận xưa đã làm cho lễ hội đền thờ nữ tướng càng thêm sôi động và hứng khởi.

Khu đền thờ Nữ tướng Lê Chân ở Thanh Sơn gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của các thế hệ cha ông đi trước. Chính quyền và người dân nơi đây luôn tôn thờ và vinh danh công đức, đồng thời tuyên truyền, giáo dục truyền thống văn hóa lịch sử cho thế hệ trẻ; bảo vệ cảnh quan và giữ gìn, phát huy giá trị di tích để đền thờ Thánh Mẫu, Chưởng quản Binh quyền Lê Chân Công chúa mãi mãi là địa chỉ du lịch tâm linh đầy tôn kính và ngưỡng vọng của Hà Nam.

 Các hoạt động văn hóa trong ngày lễ hội đền Thánh Chân Công Chúa