Theo sử sách thì làng Bùng có từ lâu đời, kinh tế nông nghiệp phát triển, dân cư đông đúc. Nơi đây có truyền thống thượng võ và trọng văn, qua sự tích về đức thánh Côn Nương, nữ tướng tài ba cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng cách đây 2000 năm trước.

Bấy giờ làng Bùng có Phan tiên sinh thông hiểu kinh nghĩa được Ngô tộc trưởng mời lên Thanh Cương (Đại Từ Thái Nguyên) dạy học cho con gái là Côn Nương và Vân Nương. Thái thú Tô Định cho quân đến bắt Côn Nương về làm tì thiếp, nhưng bị Ngô tộc trưởng cự tuyệt.

Ông bị Tô Định bắt tra tấn đến chết. Phan tiên sinh đưa chị em Côn Nương về quê lánh nạn ở chùa làng. Sau này bà trở thành nữ tướng trụ cột của khởi nghĩa Hai Bà Trưng, được phong chức Trưởng lĩnh nội thị công chúa và ban duyên với em chồng Trưng vương là Thái bảo quốc chính Tuyên Công.

Khi Mã Viện dẫn quân sang xâm lực, quân binh Nhị vua Hai Bà Trưng thất bại ơ Cẩm Khê, nữ tướng Côn Nương thống lĩnh binh lĩnh bản bộ rút về quận Cửu Chân tiếp tục chiến đấu. Quân Hán truy kích ráo riết, giao chiến diễn ra khốc liệt, nữ tướng Côn Nương hy sinh oanh liệt ở bến Giang Tân. Dân làng thương tiếc lập đền thờ ở chính dinh Tụ Nghĩa, kề liền chùa Khánh Linh, ngôi chùa che chở nữ tướng khi xưa.

Làng Bùng, thời xưa là xã Phùng Xá của tổng Đại Lai huyện Gia Bình, nay là thôn Bùng thuộc xã Bình Dương huyện Gia Bình. Làng có hai xóm cách rời chân tre riêng biệt là Bùng Trên (Bùng Thượng) và Bùng Dưới (Bùng Hạ). Hiện làng Bùng có 360 hộ, 1500 khẩu, diện tích canh tác 66 hec ta, chủ yếu là chân vàn và vàn cao, phù hợp sản xuất nông nghiệp và cây rau màu.

Thời trước, làng Bùng nổi tiếng trong vùng với nghề trồng cây thuốc lào. Chợ Bùng là chợ lớn giao thương ở địa phương, nay phát triển thành một thị tứ khá sầm uất với ngành kinh tế tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ, đầu tàu phát triển kinh tế của cả xã Bình Dương. Do quần cư lâu đời, lại là nơi đất lành chim đậu nên làng có đến trên 40 dòng họ, như các họ Trần Trọng, Trần Như, Nguyễn Gia, Nguyễn Đình, Phùng Bá…

 

Truyền rằng ngôi đền được xây dựng từ lâu đời và đã trải qua nhiều lần tu bổ tôn tạo. Hiện khu di tích đền thờ Côn Nương nằm trên một gò đất có tổng diện tích là 6363m2. Nơi đây có 2 công trình, một là đền, hai là chùa. Đền xưa kia làm theo kiểu chữ đinh, có 5 gian tiền tế và 3 gian hậu cung (5 gian tiền tế đã phá năm 1947 do tiêu thổ kháng chiến). Bên ngoài có 2 dãy tả vu, hữu vu mỗi bên là 3 gian, cũng đã tiêu thổ trong kháng chiến năm 1947.

Khu đền phần hậu cung còn cơ bản nguyên vẹn gồm 5 gian tiền tế các cụ và nhân dân thôn Bùng mới tu tạo lại.

Hậu cung kết cấu kiểu chồng cốn, gỗ lim, lợp ngói mũi, tường gạch, nền lát gạch.

Khu di tích đền thờ Côn Nương luôn luôn được nhân dân thôn Bùng nói riêng và toàn vùng nói chung từ thế hệ này tới thế hệ khác có một ý thức gìn giữ và bảo vệ rất chu đáo những giá trị to lớn của lịch sử dựng nước và giữ nước của tổ tiên để lại. Đó là truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam, chúng ta lớp con cháu càng phải trân trọng và bảo vệ tốt hơn nữa những giá trị lịch sử mà tổ tiên để lại.

Đền thờ Côn Nương còn lưu giữ được những tài liệu và đồ thờ quý hiếm như: hệ thống bia đá thời Nguyễn, bệ thờ đá, kiệu bát cống, long đao, chấp kích, bát bửu, giá văn, hộp sắc, mâm bồng; đặc biệt là 3 pho tượng thời Lê, sơn son thếp vàng lộng lẫy, chạm trổ rồng phượng hoa lá vô cùng đẹp đẽ.

Với những giá trị cơ bản trên đền Côn Nương đã được Bộ Văn hóa xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa. Quyết định số: 921/QĐ – BT, ngày 20 tháng 7 năm 1994.

 

Phía trước đền có sân và ao, kề bên còn có một ngôi chùa Khánh Linh, làm theo kiểu chữ đinh, 3 gian tiền đường, 2 gian tam bảo. Trước cửa chùa là sân và ao trồng sen, chùa cũng được xây dựng từ thời Lê. Trong chùa còn một quả chuông, có chiều cao là 65cm, đường kính 45cm đúc từ thời Nguyễn. Chùa còn 8 pho tượng bằng gỗ và một pho Thích ca, tổng số là 11 pho tượng, 1 hoành phi, 1 câu đối và một số đồ thờ tự khác.

Chùa Khánh Linh được tôn tạo lại từ thời Lê, hướng Tây Nam, kiến trúc kiểu chữ Đinh, gồm 3 gian Tiền đường và 2 gian Thượng điện. Phía trước có sân và ao rộng, đẹp. Nhìn chung ngôi chùa còn tương đối cổ kính ở vùng này.

Danh tiếng nữ tướng Côn Nương luôn sáng bừng trong tâm khảm người dân Việt mỗi khi đến thăm viếng người. Tấm gương liệt nữ ấy đã thành nơi hội tụ của lòng thiện cả nước hướng về.

Năm 2013, đền thờ nữ tướng được tân tạo do ông Phí Kim Long, Chi hội trưởng Chi hội Tán trợ Chữ thập đỏ tình người (trực thuộc Hội Chữ thập đỏ thành phố Hà Nội) đứng ra kêu gọi hội viên công đức xây dựng.

Tiếp đó, dường như lòng thành và lòng thiện càng trỗi dậy mạnh mẽ, ông Phí Kim Long tiếp tục đề nghị địa phương cùng trùng tu nâng cấp ngôi Tam bảo chùa Khánh linh trong quần thể di tích đền Côn Nương, do đã xuống cấp nghiêm trọng.

Đến cuối năm 2015, quần thể di tích đền Côn Nương - chùa Khánh Linh đã hoàn thành, kinh phí xây dựng tới 30 tỉ đồng hoàn toàn tự nguyện công đức, gồm các hạng mục: đền thờ, tam bảo, cổng đá, cầu và kè lan can đá, tả hữu cung La Hán, cung Ngọc Hoàng Vua Cha, cung Tam Tòa Vương Mẫu, cung Tứ phủ công đồng, nhà tổ, nhà khách, nhà biện lễ, khuôn viên và một số hạng mục phụ trợ khác.

Ngay sau khi hoàn thành xây dựng, có một vị khách quen đến thăm và tiếp tục dấy lên lòng thiện xin được công đức quả đại hồng chung và tháp chuông cho chùa. Đó là ông Lưu Quang Lãm, một doanh nhân thành đạt, quê làng Thanh Hà (xã An Thịnh huyện Lương Tài), cháu ngoại của làng.

Truyền thuyết bát hương chị - em

Làng Thượng Lỗi, Tức Mặc xưa (thuộc phường Lộc Vượng, TP.Nam Định), nay đã lên phố thị. Nhà tầng mọc lên san sát, phố xá bán buôn sầm uất cả ngày.

Nhưng câu chuyện truyền kiếp về bát hương chị - em cùng mối kết nghĩa giao hảo giữa hai làng vẫn không đổi theo thời gian. Trong cuốn ngọc phả lưu giữ ở đình làng Tức Mặc vẫn còn ghi lại rõ ràng về mối kết nghĩa chị - em của hai làng từ ngàn năm về trước.

Tương truyền kể rằng, câu chuyện bắt nguồn từ lịch sử của làng Thượng Lỗi (nay thuộc phường Lộc Vượng, TP.Nam Định, tỉnh Nam Định), vốn là quê hương của bà Phạm Thị Côn Nương, một tướng thủy quân phù tá đánh giặc cho bà Trưng Trắc - Trưng Nhị.

Năm Quý Mão 43, trong trận chiến với tướng Trung Quốc là Mã Viện, Hai Bà Trưng thua trận, quyết không cho giặc bắt, bà Côn Nương đã tự vẫn ở dòng Hát giang để giữ khí tiết. Để tưởng nhớ tới lòng quả cảm của vị tướng này, người dân đã lập đền thờ tại làng Thượng Lỗi.

Tới năm 1138, có một viên quan tên hiệu là Lý Triều Công đi đánh giặc đóng quân ở gần làng Thượng Lỗi vào thắp hương khấn vái đền thờ bà Côn Nương để cầu chiến thắng trong trận đánh sắp tới.

Thắng trận trở về, để tỏ lòng biết ơn, Lý Triều Công đã quay về dâng hương ở đền thờ Côn Nương một lần nữa.

Cụ Trần Khắc Kê (80 tuổi, ở Tức Mặc, phường Lộc Vượng) - thủ từ đình Tức Mặc kể lại, sau khi tướng Lý Triều Công mất, dân làng Thượng Lỗi cũng lập bát hương thờ.

Mặc dù hai vị tướng cách nhau cả ngàn năm, nhưng người dân lập chung đền thờ, mỗi người một bát hương coi 2 vị tướng như “hai chị em”. Về sau, dân làng Tức Mặc xin làng Thượng Lỗi một bát hương về thờ, do nhầm lẫn nên đã lấy phải bát hương chị. Từ đó, hai ngôi làng kết nghĩa giao hảo “chị - em”. Tức Mặc là dân chị còn Thượng Lỗi là dân em.

 

Theo tập tục, cứ ba năm một lần vào ngày 24.11 trong những năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, dân làng hai bên lại tưng bừng mở lễ rước giao hảo từ truyền thuyết năm xưa. Các cụ cao niên hai làng ngồi quây quần trong sân đình gợi nhắc mối kết nghĩa thân tình chị em hai làng để khắc sâu, ghi nhớ và răn đe con trẻ sau này.

Khởi nguồn từ mối kết nghĩa giao hảo ấy nên từ ngàn đời nay, trai gái 2 làng không được phép kết duyên với nhau vì là chị em trong cùng một nhà.