Danh tướng Lý Phục Man cùng với tướng Phạm Tu đánh tan quân Lâm Ấp xâm lược nên được vua ban cho họ "Lý").[1] Ông là người Làng Cổ Sở, sau đổi là Làng Gía (gồm ba làng: Yên sở, Đắc Sở,Yên Thái thuộc huyện Hoài Đức, Hà Nội ngày nay).

Theo Thần Tích tại Quán Gia, ngài nổi tiếng là người giỏi võ nghệ, có tài thuần trị voi. Là một trung thần có nhiều công lao, nên khi mất, ông được nhân dân nhiều nơi tôn thờ làm Thành hoàng làng.

 

Mặc dù vậy, trong các tài liệu chính sử xưa kia không có ghi chép về ngài. Tên và thần tích của ông xuất hiện trong các tài liệu dã sử như: "Tiền Nam Đế Sự Tích Quốc Âm", Việt điện u linh tập thời Trần; và sau đó được viết lại trong Đại Nam nhất thống chí thời Nhà Nguyễn và trong Thần tích tại đền thờ Ông.

Sự tích của Lý Phục Man được kể lại trong sử liệu này mang nặng màu sắc thần bí. bắt đầu từ việc báo mộng cho vua Lê Đại Hành để kể về thân thế sự nghiệp của mình và được Lê Đại Hành phong Ngài làm Nhất Phương Phúc thần. Kế đến các triều đại sau cũng lại là những câu chuyện thần bí để nói về những sắc phong của các triều đại đó cho công tích của Lý Phục Man.

Đức ngài được ban các tước hiệu:

Lý Phục Man ( vua Lý Nam Đế ban)

Gia Thông Đại Vương (?)

Thiên Nam Thánh (vua Lý Thần Tông Ban)

Chứng An Đại Vương (vua Trần Nhân Tông ban năm 1285)

Lý Nương Đại Vương (đại nương của thần)

Á Nương Đại Vương (nhị nương của thần)

Trong Thần tích Gia Thông Đại Vương xã Yên sở tổng Dương Liễu, tỉnh Hà Đông soạn vào năm Gia Long thứ ba

Trong bản Thần tích này còn ghi lại, cả bản "Tiền Nam Đế sự tích quốc âm"(không ghi tên tác giả), kể: Lý Phục Man vốn người hương Cổ Sở (sau đổi thành Yên Sở). Ngay từ thuở thiếu thời Ngài đã có tư chất anh hung cái thế, tài nghệ tuyệt vời, cưỡi ngựa bắn cung rất giỏi lại có khả năng thuần trị được voi.

Đến tuổi thành niên, ngài theo vua Lý Nam Đế lập nhiều chiến công hiển hách, trấn trị được cả vùng Đỗ Động – Đường Lâm là nơi xa xôi hiểm trở khó bề cai trị.

Ngài với tài thao lược đã điều động binh tướng, quét sạch đạo tặc khiến dân chúng trong vùng rất mực tôn kính. Khi quân Lâm ấp chiếm Cửu Đức (Hà Tĩnh ngày nay), đức vua tuyên phong ngài làm thống soái, dẫn chư tướng đi đánh dẹp, chỉ trong một trận phá tan quân Lâm Ấp.

Tin thắng trận truyền về, nhà vua đã khen Ngài " Thực là bậc hào kiệt của Sơn Tây, cho nên không thể không trọng thưởng". Bèn triệu Phục Man về biểu dương công lao rồi ban cho Phục Man mang họ Lý và gả con gái cho, sau lại thăng lên hàm Thái úy và hết lòng sủng ái Ngài.

Vua Nam Đế rất chú trọng bảo vệ biên cương nên xuống chiếu sai Lý Phục Man đi trấn giữ vùng biên cương Cửu Đức. Năm Ất sửu niên hiệu Thiên Đức thứ 2 (năm 545), nhà Lương sai Trần Bá Tiên sang xâm lược Vạn Xuân.

Quân binh vua Lý Nam Đế thất trận ở Chu Diên (Hưng yên ngày nay) và Gia Ninh(Việt Trì- Phú Thọ) lão tướng Phạm Tu cùng với Tinh Thiều tướng quân tử trận, vua Lý Nam Đế phải chạy vào động Khuất Liêu (Thanh Sơn, Phú Thọ ngày nay). Danh tướng Lý Phục Man nghe tin bèn sai gia tướng củng cố doanh đồn nơi trọng yếu ý định sẽ chia quân ra bắc. Nhưng bị quân Lâm ấp (Chiêm Thành) lợi dụng tình thế bất ngờ tấn công vào đêm khuya. Trước binh lực kẻ thù mạnh hơn nhiều lần, Ngài cùng gia tướng đột phá vòng vây, quân địch truy đuổi ráo riết.

Thiếu lương thực, không có viện binh, do lực kiệt Ngài đã tự sát để khỏi rơi vào tay giặc.Các gia tướng cố đưa thi hài đức ngài về quê hương Cổ Sở (Yên Sở ngày nay) an táng cạnh hồ Mã Tân ven sông.

Dân làng thương tiếc đã lập đền thờ, tôn Lý Phục Man làm Thành hoàng làng. Các truyền thuyết về ông từ thời Lý Thái Tổ về sau cũng giống như trong Việt Điện U Linh Tập.

Sách Đại Nam nhất thống chí được biên soạn theo lệnh vua Tự Đức, ghi truyện Lý Phục Man như sau:

Đức ông là người làng Yên Sở (Hoài Đức, Hà Nội ngày nay), có tài thao lược xuất chúng. Ông theo vua Lý Nam Đế và có những chiến công oanh liệt. Vua thấy đức ông là một bề tôi trung thành, bèn cử ông làm soái tướng và giao cho đức ông cai quản Đỗ Động và Đường Lâm.

Quân Man đều chịu quy phục, nhân dân được sống yên ổn thái bình. Đức ông được suy tôn là Phục Man Tướng quân. Đức Ông dẹp yên Lâm Ấp nhiều lần nên được vua ban cho mang họ Lý của hoàng tộc, và chức Thái úy. Từ đấy, đức ông tham gia việc quân cơ triều chính. Ông rất chính trực, nên ai cũng kính phục.

Sau đấy, đức ông được trao mệnh giữ bờ cõi phía Lâm Ấp. Trong trận đánh khốc liệt với quân Lâm Ấp, binh tướng của đức ông bị thua, ông tự vẫn và thi thể được đưa về mai táng ở làng Yên Sở, bên bờ Hồ Mã.

Vua Lý Thái Tổ, trong một chuyến tuần du, dừng chân tại Cổ Sở, nằm mộng thấy một người kỳ dị quỳ gối trước vương. Người đó xưng là Lý Phục Man và tâu rằng: "Khi đất nước loạn lạc, chẳng ai nhận ra người bề tôi trung thành. Bây giờ mọi chốn đều yên ổn, nhật nguyệt tỏa sáng trên trời, kẻ tôi trung có thể hiện ra". Rồi người đó biến mất. Nhà vua tỉnh giấc bèn truyền tạc một pho tượng thờ Lý Phục Man.

Vua Trần Thái Tông, một hôm ghé thuyền ở bến đò Hồ Mã Tân, gần làng Yên Sở để ngủ đêm. Vua nằm mộng thấy ở giữa sông có một chiếc thuyền lớn tiến lại, vua mới hỏi: "Ai đó?", người đàn ông trên thuyền liền đáp: "Thần là Lý Phục Man. Thượng đế sai thần canh giữ chốn này để che chở cho dân". Nhà vua tỉnh dậy lập tức truyền mở rộng ngôi đền, và phong cho thần những tước hiệu mới.

Năm Nguyên Phong (đời vua Trần Thái Tông), quân Thát Đát (Nguyên Mông) đến cướp phá nước ta. Đến làng Cổ Sở, ngựa chiến bị liệt không tiến lên được. Nhờ đó dân binh làng đánh tan quân giặc. Dưới thời Trùng Hưng (đời Trần Nhân Tông), giặc Tàu (chữ trong Đại Nam Nhất thống chí, chỉ quân Nguyên Mông) sang cướp nước ta. Chúng phá phách mọi thứ trên đường đi nhưng không tiến vào Làng Cổ Sở. Truyền rằng uy linh của thần đã khiến cho giặc không phát hiện được làng. Dưới thời Cảnh Trị nhà Lê (Lê Huyền Tông), vua lại ban cho thần những tước vị mới. [4]

Theo công trình nghiên cứu về Lý Phục Man của giáo sư Nguyễn Văn Huyên, thì trong các sử cũ (như Đại Việt sử lược, Đại Việt sử ký toàn thư, Việt Nam sử lược) không có dòng nào biên chép về thần tướng Lý Phục Man.

Thông tin chủ yếu về ông có trong Việt điện u linh tập và Đại Nam nhất thống chí đều dựa vào truyền thuyết dân gian. Song so với truyền thuyết dân gian ở làng Yên Sở (nơi được xem là quê hương của Lý Phục Man) có mấy điểm, mà trong hai sách không chép, hoặc nói chưa rõ đó là:

Lý Phục Man đã được Lý Nam Đế gả con gái là Lý nương công chúa làm vợ. Hiện nay, vị công chúa này cũng được thờ trong đình Yên Sở (còn gọi là Quán Giá), ở bên trái ông.[4]

Mộ thần Lý Phục Man, tương truyền nằm ở cạnh đầm sen rộng khoảng 2 đến 3 sào, ở giữa vạt rừng, đằng sau đình Yên Sở.[5].

Lý Phục Man được Vua Lý Nam Đế cử đi đánh quân Lâm Ấp. Sau khi đánh tan, ông nhận lệnh ở lại giữ biên cương. khi nghe tin quân của trều đình thất thủ, Lý Phục Man có ý định kéo quân ra bắc chi viện.

Song quân Lâm Ấp đã bất ngờ tấn công bao vây doanh trại trong đêm. Ông đã hy sinh trong trận này. Như vậy, theo truyền thuyết, Lý Phục Man mất trong khi Lý Nam đế phải rút vào cố thủ ở động Khuất Liêu (Tam nông, Thanh Thủy thuộc Phú Thọ ngày nay), trước khi Triệu Quang Phục lên ngôi, tức trong khoảng năm 547.[6]

Cuộc đời ông chỉ còn được lưu lại chủ yếu trong truyền thuyết nên đã trở thành huyền tích.

Một số người cho rằng ông chính là danh tướng Phạm Tu, song những điều ghi chép trong bản Thần tích Gia Thông Đại Vương (phần Tiền Nam Đế sự tích quốc âm) cho thấy Lý Phục Man không phải là Phạm Tu. [7]

Các Di tích thờ phụng chính

Đình Yên Sở Quán Giá (Đền Giá) bao gồm: đền chính, lăng mộ, miếu quán nước: xã Yên Sở - Hoài Đức - Hà Nội

Đình Đắc sở: Xã Đắc Sở - Hoài Đức - Hà nội

Chùa Lụa: thờ thánh phụ- mẫu (cha mẹ của Thánh) xã Yên Sở - Hoài Đức - Hà Nội

Quán Vật (Đình Đấu, Đền vật) xã Cát Quế - Hoài Đức - Hà Nội

Quán Dương Liễu (Đền Dương liễu) xã Dương liễu - Hoài Đức - Hà Nội

Đình Hàng Tổng: xã Dương liễu - Hoài Đức - Hà Nội

Đình Quế Dương: xã Cát Quế - Hoài Đức - Hà Nội

Đình Giàn: xuân đỉnh - Bắc Từ liêm - Hà Nội

Đình Cù Sơn Trung: (làng Gồ)thôn Sơn Trung - xã Yên Sơn - huyện Quốc Oai - TP. Hà Nội

Đình Cẩm Cơ: xã Hồng Vân - huyện Thường Tín - Hà Nội

Chú thích

1- Theo Thần tích Gia Thông Đại Vương.

2- Theo thống kê của GS. Nguyễn Văn Huyên, thì ở châu thổ Bắc Bộ có 20 làng thờ Lý Phục Man làm Thành hoàng (tr. 463).

3- Dẫn lại theo GS. Nguyễn Văn Huyên (tr. 465-466). Thông tin thêm: Theo tấm bia ghi tiểu sử thần Lý Phục Nam, được khắc năm thứ 3 đời Bảo Thái nhà Lê (1728), hiện có ở đình Yên Sở, thì gần như đời vua nào ông cũng được gia phong, hoặc ban thêm mỹ hiệu, do "thường tỏ ra linh ứng".

4- Sau này trong đình Yên Sở, người ta lại thờ thêm một nữ thần nữa, tên là Á Nương, và xem vị này là vợ thứ hai của Lý Phục Man. Theo lời kể, thì người đàn bà này họ Trần, vốn là một cô đầu thời Nguyễn sơ. Một hôm, bà đến dự hội làng Yên Sở thì đột nhiên biến mất, chỉ để lại quần áo trên "gò đuổi cầy". Ít lâu sau, trong làng có nhiều người chết. Nghe lời các thầy bói, dân làng thờ Á Nương ở bên phải Thần hoàng Lý Phục Man, từ đó thôn xóm được yên (lược theo GS. Nguyễn Văn Huyên, tr. 471-472).

5- Thần tích Gia Thông Đại Vương xã Yên Sở, tổng Dương Liễu, tỉnh Hà Đông trang8- tài liệu lưu trữ tại Viện Hán Nôm ký hiệu AE.a2/9.

6- Thần tích Gia Thông Đại Vương trang8- văn bản ký hiệu AE.a2/9, Viện Hán Nôm.

7- Trích trong Lịch sử Việt Nam (tập I, tr. 400). Thông tin thêm: Theo Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam (do Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quýnh, Phan Đại Doãn biên soạn. Nhà xuất bản Giáo dục in năm 2006) thì Lý Phục Man và Phạm Tu là hai người khác nhau. Các ông viết: "Lý Phục Man (? - 545) [một số tài liệu cho rằng Lý Phục Man mất năm 548...Quân Lâm Ấp quấy phá biên giới, ông cùng Phạm Tu đánh lui,...ông có công thu phục các thủ lĩnh dân tộc ít người trong vùng nên nhân đó vua Lý ban cho hiệu là Phục Man..."

Nguồn: Imternet
Ths Nguyễn Thy Ngà