Làng Tái Kênh (xã Đinh Xá, Phủ Lý) có một ngôi đền cổ mà bao đời nay dân trong làng vẫn thành kính, quen gọi đền Nhà Bà. Ngôi đền nhỏ bé, khiêm nhường quần tụ giữa chòm xóm làng quê bình dị, ít người biết đến, thưa khách viếng thăm nhưng ẩn chứa trong đó một câu chuyện lịch sử đậm màu huyền thoại, giàu chất nhân văn và ắp đầy niềm tự hào của người dân nơi đây.

Theo bản ngọc phả mà các cụ cao niên trong làng còn lưu giữ, thời Tây Hán ở xã Tái Kênh, huyện Bình Lục (nay là Tái Kênh, Đinh Xá, Phủ Lý) có vợ chồng ông bà Nguyễn Thư, Trần Thị Chất vốn dòng dõi hào kiệt, ăn ở hiền lành, đức độ, hay làm điều thiện, cứu giúp kẻ khó.

Vào một ngày giữa kỳ nắng hạ năm Canh Thìn, bà Trần Thị Chất sinh được cô con gái vô cùng xinh đẹp, ông bà mừng vui khôn xiết bèn đặt tên là Nguyễn Thị Quỳnh Trân.

Theo năm tháng trưởng thành, Quỳnh Trân tìm thầy theo học, chữ nghĩa, binh thư thông thuộc, cầm, kỳ, thi, họa đều biết, cưỡi ngựa, bắn cung, múa kiếm giỏi giang hơn người. Là phận nữ nhi mặt hoa, da phấn nhưng Quỳnh Trân bản lĩnh không khác một trang nam kiệt.

Đất nước có loạn ngoại xâm, quan quân Thái thú Tô Định bạo ngược gây cảnh chết chóc, lầm than khắp nơi. Nghe tin con gái gia đình hào kiệt Nguyễn Thư đất Tái Kênh, Bình Lục tài sắc vẹn toàn, Thái thú Tô Định rắp tâm lấy về làm thiếp.

Bị gia đình một mực từ chối, Tô Định hèn hạ tìm cách ngấm ngầm hãm hại hào kiệt Nguyễn Thư. Bà Trần Thị Chất lo lắng, muộn phiền về cái chết của chồng sau đó ít lâu cũng lâm bệnh qua đời.

Xót thương phụ mẫu, mang mối thù nhà, nợ nước khôn cùng, mười sáu tuổi Quỳnh Trân đứng lên chiêu mộ quân binh, đắp thành, dựng lũy ngay tại quê nhà Tái Kênh, ngày đêm luyện tập võ nghệ, tên cung, nghiên cứu binh thư… mưu cầu việc lớn.

Hào kiệt xa gần nghe tiếng, cảm phục theo về ủng hộ, phù giúp ngày một đông. Dân chúng trong vùng phấn khích, nể trọng, thuận lòng, đồng thanh suy tôn người con gái tài cao, chí lớn quê mình là Đức Lý Vua bà.

Nghe tin Nhị chúa Mê Linh Trưng Trắc, Trưng Nhị dựng cờ khởi nghĩa ở vùng Hát Giang, Quỳnh Trân cả mừng, hào hứng đem quân về tụ nghĩa. Dưới cờ của Nhị vương Hai Bà Trưng, anh thư hào kiệt Đức Lý Vua bà đất Phủ Lý lập nhiều chiến công cho cuộc chiến giành độc lập, đền nợ nước, trả thù nhà.

Sau khi hội binh, hợp lực cùng Hai Bà Trưng tiến đánh quân Tô Định, lập nhiều công lớn, lấy lại được tất cả 65 thành trì, người con gái anh hùng quê hương Tái Kênh được Trưng Vương phong là Quỳnh Trân công chúa, ban thưởng trọng hậu và cho trở về lập thực ấp ở Bình Lục.

Trả xong nợ nước, thù nhà, vâng mệnh Trưng Vương, Quỳnh Trân công chúa xa giá về quê hương Tái Kênh. Dân chúng trong vùng hân hoan hành lễ đón mừng và nhất tâm nhận làm thần tử.

Quỳnh Trân công chúa vui vẻ nhận lời, rồi tìm lại đúng nền đất gia tộc, trước sửa biện lễ vật thành kính dâng cúng tổ tiên, báo hiếu cha mẹ, sau mở đại tiệc mừng thắng lợi, khao thưởng quân binh, thết đãi họ mạc, dân làng.

Tiếp đó, Quỳnh Trân Công chúa cho miễn trừ thuế khóa, khoan sức dân, lại ban thưởng vàng bạc để trăm họ Tái Kênh mua ruộng, ao tốt làm đất công bảng. Hết lòng chăm lo cho dân chúng, Quỳnh Chân công chúa nhất mực chuyên tâm lấy đức độ, nhân nghĩa để gây dựng mối hòa thuận trên dưới đồng lòng, dốc tâm huyết, khoan dung để bồi đắp thuần phong, mỹ tục.

Trong vòng mấy năm, phủ nội thanh bình, trăm họ dân chúng ấm no. Tin lành đồn xa, nơi triều chính Trưng Vương biết chuyện càng hết mực yêu quý, trọng dụng Quỳnh Trân công chúa.

Cuộc sống bình yên mới được tròn ba năm thì Mã Viện lại hùng hổ đem quân sang xâm lược, báo thù nỗi nhục bại trận. Quỳnh Trân công chúa đem quân tiếp viện, hợp lực cùng Trưng Vương chống giặc. Trước thế địch mạnh, sau mấy tháng bất phân thắng bại, lương thảo cạn dần, binh sĩ ốm đau, mất thế thượng phong Trưng Vương cho quân lui về trấn giữ thành Cấm Khê.

Khi thành Cấm Khê bị vây hãm, Trưng Vương  cùng quân sĩ quyết chiến phá vây nhưng bất thành, thế cùng đành tháo lui về Hát Giang rồi gieo mình tự vẫn. Còn Quỳnh Trân công chúa, sau khi được lệnh lui quân, bèn cùng quân bản bộ rút về núi Phật Tích (nay thuộc Tiên Du, Bắc Ninh) quyết chống cự đến cùng.

Lâm vào thế nguy, bị quân Mã Viện truy đuổi, Quỳnh Trân công chúa rút gươm tự vẫn, bảo toàn khí tiết. Hôm đó là ngày 5 tháng 8. Dân chúng Tái Kênh nghe tin dữ vô cùng thương tiếc bèn lập dựng ngôi đền ngay trên nền đất bản doanh mà Quỳnh Trân công chúa xưa kia chiêu mộ quân binh, rồi thành kính suy tôn thần hiệu "Đô Đức Lý Vua Bà Quỳnh Trân công chúa" để phụng thờ.

Đền Nhà Bà, làng Tái Kênh, xã Đinh Xá (TP. Phủ Lý). Ảnh: Đan Vũ

Nhiều triều đại phong kiến sau này, vì cảm phục nghĩa khí Trưng Vương và các danh tướng dưới thời nên đều phong ban mỹ tự, sức cho dân chúng các vùng trùng tu miếu điện, đời đời ghi nhớ. Quỳnh Trân công chúa được phong sắc và ban mỹ tự "Xuân Hoa Phương Dung Gia Hạnh Ngọc Nữ".

Dân làng Tái Kênh nghe tin bèn lập tức cử người lai kinh xin rước sắc phong về đền lưu giữ để muôn đời cháu con được tường tận gốc tích và đồng tâm tôn vinh, phụng thờ. Từ đó, mọi cầu mong mưa thuận, gió hòa, mùa màng hanh thông, tươi tốt đều được linh ứng. Nhiều triều đại phong kiến sau này còn truy phong "Thượng đẳng phúc thần".

Nền đất cũ của gia tộc hào kiệt Nguyễn Thư, Trần Thị Chất thân sinh ra Quỳnh Trân công chúa nằm ở phía đông nam làng Tái Kênh, nay vẫn còn dấu tích khẩu giếng cổ quanh năm đầy nước.

Đền thờ Quỳnh Trân công chúa (còn có tên đền Ngọc Nữ) mà dân làng Tái Kênh xưa nay vẫn quen gọi "Đền Nhà Bà" tọa trên thế đất đẹp, đúng nơi bản doanh nữ tướng chiêu mộ quân binh, nay quần tụ giữa xóm dân cư bình yên của quê hương công chúa. Điểm đặc biệt độc đáo của đền Nhà Bà là có hai cung trong, ngoài được bài trí y hệt nhau. Cung trong thờ Đô Đức Lý Vua Bà - Quỳnh Trân công chúa; cung ngoài thờ gia tiên thân sinh ra Vua Bà.

Không biết có phải đây là nguyên do mà dân làng Tái Kênh bao đời nay luôn gọi ngôi đền thờ Quỳnh Trân công chúa bằng cái tên nôm na và gần gũi, dân dã "Đền Nhà Bà". Gia tộc hào kiệt Nguyễn Thư, Trần Thị Chất hiếm muộn chỉ có duy nhất mụn con gái lại là một trang liệt nữ anh hùng, xả thân vì nghĩa lớn.

Dòng tộc không người nối dõi, gia tiên không người thờ cúng, vậy nên dân chúng Tái Kênh dẫu ở đất chiêm trũng nghèo khó, "ít bãi, hẹp đồng" nhưng giàu lòng nhân hậu, vẹn tròn tình nghĩa, hiếu đễ trước sau muốn thành tâm chăm lo chu tất việc khói hương thờ cúng, làm tròn nghĩa vụ thiêng liêng với bậc tiền nhân đã dốc lòng vì dân, vì nước.

Và cũng bởi vậy nên hằng năm, vào ngày 13 tháng 6 (ngày sinh) và mùng 5 tháng 8 (ngày Đô Đức Lý Vua Bà hóa thánh) dân các dòng họ của giáp Đông, giáp Tây làng Tái Kênh cùng khách thập phương lại thành kính sửa biện lễ vật dâng cúng, tế lễ rất chu tất, trọng hậu.

Bây giờ, nếu có ai đó về thăm, đi qua cổng làng Tái Kênh một quãng đường ngắn là đến ngay ngôi đền đặc biệt đó- Đền Nhà Bà. Trước đền có khuôn giếng đẹp, quanh năm lúc nào cũng ăm ắp nước.

Quanh đền, cây cối cổ thụ bốn mùa tỏa bóng mát thanh bình. Đền Nhà Bà nhỏ bé, khiêm nhường quần tụ giữa chòm xóm quê hương sẽ mãi là chứng nhân truyền kể câu chuyện lịch sử, văn hiến về người liệt nữ anh hùng, câu chuyện ắp đầy niềm tự hào của người dân quê hương Tái Kênh giàu lòng thủy chung, nhân nghĩa.

Thế Vĩnh

Nguồn: Báo điện tử Nam Hà