Đây là ngôi đình làng bằng đá duy nhất còn tồn tại. Trải qua hàng trăm năm, ngôi đình vẫn còn lưu giữ những nét cổ xưa với 4 tòa chính. Ông Nguyễn Văn Cư, người trông coi đình Đá cho biết, lần tu sửa ngôi đình gần nhất là vào thời vua Thành Thái (1892) và một lần cách đây 70 năm

 Khám và Ngai thờ Uy Công, Ngọ Công và Sửu Công

     Tạm dịch như sau:

Ban thờ “Thập nhị gia tiên tổ”, những vị tổ đầu tiên về khai hoang lập ấp Kim Âu xưa – Nam Hà ngày nay

 Trong số 12 dòng họ đến đây khai hoang lập ấp, hiện có một số dòng họ còn lưu giữ được nhiều tư liệu quí như : gia phả, thư tịch... nói lên sự nghiệp, truyền thống dựng quê hương. Câu đối ở từ đường họ Tống có ghi :

“ Nom giảm hương nồng, tư duy cơ thủy kế thừa bản chi bách thế

Hà Nguyên phái dẫn, hợp thử khoa danh hào hữu phiệt duyệt nhất môn”

Nghĩa là:

Dòng nước phương Nam hương thơm nồng đượm, nghĩ đến nguồn gốc và nối tiếp của chi phái hàng muôn đời

Dòng họ có chi phái đạt khoa danh, tỏ rõ anh hào mở đường cử lớn lao.

           Câu đối ở từ đường họ Nguyễn cũng đề cập đến truyền thống của dòng họ:

“ Nam quận phương danh suy Nguyễn tính

Tôn diệu khoa phả tố Lê Triều”

Nghĩa là:

Nổi tiếng phương Nam có họ Nguyễn

Việc tôn thờ theo khoa phả có từ triều Lê.

 Ban thờ 2 vị Đại khoa Hoàng Thiện Quy và Lưu Đại Lý

 Việc thờ hai vị đại khoa họ Hoàng, Họ Lưu tại đền Đá thôn Nam Hà ở một vùng quê có truyền thống hiếu học và khoa bảng  có ý nghĩa sâu sắc, không chỉ làm rõ thêm truyền thống của thôn Nam Hà, mà đã bổ sung tô đậm thêm truyền thống văn hiến của xã Tân Thịnh nói riêng, huyện Nam Trực nói chung.

Đền Đá thôn Nam Hà xã Tân Thịnh là một công trình kiến trúc khá lớn, nằm trên khu đất cao ráo, rộng gần hai mẫu. Di tích đứng biệt lập, xa làng xóm, xung quanh có nhiều cây lưu niên, nhiều cây cổ thụ, đã hòa nhập với cấu trúc của công trình thành một tổng thể hài hòa, hoàn chỉnh.

Đền Đá thôn Nam Hà đã qua nhiều lần tu sửa và tôn tạo. Tổng thể công trình hiện nay có 4 tòa nhà chính và một dãy giải vũ ở về phía Bắc.

Tòa bái đường có 5 gian, xây dựng từ đầu thế kỷ 19, toàn bộ được làm bằng đá. Tuy vậy, các cấu kiện như cột, xà, hệ thống cửa võng đến các thanh đấu, trụ to... vẫn giữ được phong cách kiến trúc cổ truyền của dân tộc. Mặt tiền tòa bái đường, ở ngay vị trí trung tâm là hình ảnh ba con rồng rất to, khỏe, râu tóc uy nghi, thân, vây uyển chuyển, bố cục theo tư thế chầu cân đối, như đang ôm, giữ ba chữ “Tam long giáng”, nổi bật trong ba vòng tròn hài hòa, nghệ thuật tạo hình này là một dạng đại tự đặc biệt, làm tăng sự tôn nghiêm, sự hiển vinh của ba vị tướng thời Hùng Vương, ba người con của quê hương.

 

 Chạm khắc đá hình tượng Rồng tại tòa Tiền Đường

Cũng ở mặt tiền tòa bái đường, các cột trụ đầu hồi bằng đá, đứng trên chân cổ bồng có trang trí lá sòi, cánh sen đẹp mắt. Chân trụ có nẹp nổi, đai nổi, phía trên có đấu, có lồng đèn làm công phu, tỷ lệ cân xứng, trên cùng là nghê chầu cũng bằng đá làm theo phong cách cổ truyền.

Hai hàng cột đá ở bái đường có đường kính 40 cm, chân cột đặt trên trụ tảng quả bồng, cũng có họa tiết chỉ nổi, lá sòi chạy quanh được làm công phu, có giá trị thẩm mĩ. Đặc biệt, 8 cột đá là 8 bức phù điêu, nổi bật là hình ảnh những con rồng trong tư thế bay lên, ẩn hiện trong các đám mây mềm mại. Lại có những con rồng đang bay xuống hút nước dưới hồ sen, cuốn theo cả những con cá chép có thân hình mập mạp, sinh động.

Tám cột đá là 8 bức phù điêu chạm nổi những con rồng đang thế bay lên giữa những đám mây mềm mại

 Cột Đá tòa Tiền đường. Mỗi gian của bái đường đều có bộ cửa võng bằng đá nguyên khối. Mỗi bộ cửa võng liền khối ấy không những tạo sự liên kết giữa các cột, mà còn là những bức phù điêu chạm khắc công phu với các hình tượng mặt hổ phù

 Tất cả phần cột bái đường được đặt trên trụ quả bồng

Bốn cột bốn ở bốn góc tòa bái đường hình vuông khắc tranh tứ quý trạm nổi: Tùng – Cúc – Trúc – Mai

Mỗi gian của bái đường, đều có một bộ cửa võng bằng đá. Đây là một mảng đá liền  khối, ngoài nhiệm vụ là hàng xà, nó giữ và tạo sự liên kết giữa các hàng cột, cửa võng còn là những bức phù điêu chạm khắc công phu. Những họa tiết “Hổ phù” chạm nổi oai nghiêm, những băng triện tàu, lá dắt làm rất hài hòa và cách tạo dáng của cửa võng rất hợp cảnh với các phù điêu long thăng, long cuốn thủy ở cột. Ở thân cột trụ vuông đầu hồi là các đề tài chạm khắc cành mai con chim (mai điểu), cây tùng con hạc, hoa cúc con bướm (cúc điệp), cành trúc con chim ...

Phía trên hệ thống cửa võng và hàng cột ngoài của tòa bái đường, còn có hàng dậu mặt tiền, cũng hoàn toàn bằng đá. Ngoài mô típ song tiện hình lộc bình, các băng trang trí những cánh sen uyển chuyển, ở thân xà của hàng dậu, còn đục chạm rất tài nghệ các đề tài bầu rượu túi thơ, những con Phượng hàm thư, những phong thư cài lá trông quyến rũ, nghệ thuật....

Phía ngoài tòa bái đường được gia công nghệ thuật công phu, điêu luyện bao nhiêu, thì bên trong cũng được đầu tư trí tuệ vào nghệ thuật điêu khắc kỳ công bấy nhiêu. Trên thân các xà, trên các tòa cửa võng.... nghệ nhân đã đua tài, thể hiện các cây trúc hóa long thật tài nghệ, mô tả cảnh sư tử vờn cầu thật sinh động cùng các cảnh rùa bơi lội trong ao sen, hoặc đề tài quen thuộc “tùng lộc”....

Phía trong tòa Bái đường là tòa Tiền đường 5 gian. Công trình này nguyên xưa làm kiểu bốn mái cong (địa phương thường gọi là mái sấn), theo lối thượng bò, hạ kẻ. Hệ thống cột ở đây tuy đường kính cột 30cm, không lớn lắm nhưng đều đặt trên hàng chân tảng cổ bồng, có chạm khắc đường sòi, chỉ nổi rất công phu. Điều đáng chú ý là mặt trước tòa Tiền đường này, ở ba gian giữa cũng được thiết kế bằng đá. Từ cột đỏ chạm nổi câu đối, có chỉ nổi, nẹp nổi đến hệ thống ngạch ngưỡng cửa, đục chạm triện tàu, lá giắt.... cũng thật công phu, nghệ thuật.

Tòa tiền đường tuy tu sửa vào năm 1877 dưới triều Tự Đức, nhưng nhìn chung đường nét dáng dấp kiến trúc cổ truyền còn được bảo lưu khá nhiều.

Bên trong tòa Tiền đường là tòa Trung đường, cũng có 5 gian, hai bên còn có lâu các với đao, guột mềm mại, đường nét cổ kính.

Trung đường được trùng tu dưới thời Thành Thái thứ tư (1892), tuy không còn nguyên vẹn kiểu dáng xa xưa, nhưng qua hoạ tiết để lại trên các con giường, trên các hàng trụ,… cũng thấy rõ tài năng của những người thợ cổ truyền quê hương. Các nghệ nhân đã chạm rất thành công hình ảnh “Hổ phù”, hai bên có nghê chầu sinh động. Ở thành câu đầu, hoạ tiết những con dơi ngậm tiền (phúc hàm tiền) dưới đó là ba chữ “Nam chi thọ” trong vòng trang trí tinh tế, nghệ thuật. Đây là ước vọng về phúc, về lộc, và mong muốn cho dân làng Nam Hà được sống lâu, tồn tại mãi mãi.

Dưới đại tự “Nam chi thọ” là những mảng chạm nhỏ với đề tài hổ phù, mặt nguyệt, chim vờn hoa cúc, long chầu, phượng múa, mây tản,… rất công phu.

 Bộ cánh cửa Hậu cung Thế kỷ 17 - 18

Tiêu biểu hơn cả, có niên đại lâu hơn cả là bộ cửa gồm bốn cánh: hai cánh ở giữa, và hai cánh ở bên được chạm nổi hoạ tiết lưỡng long chầu (ở bộ cửa giữa), long chầu (cửa nách). Con rồng ở đây thân hình mập khỏe râu tóc uy nghi, đuôi thì mềm mại hoà nhập với hoa lá trang trí với các đám mây đan xen hoà nhập với các đao mác cứng rắn, đanh thép…mang phong cách thời Hậu Lê (thế kỷ 17 - 18) là di vật quý giá ở di tích. Liền với chính tẩm còn có gác lâu 3 tầng, làm kiểu “Chồng diêm - cổ đẳng” khá công phu, nghệ thuật. Gác lâu có bộ mái cong, có đao, guột với đường vân rỗng. Ngói ống, riềm ngói, riềm mái rất hài hoà.

 

 

 Khung cảnh quanh Đền Đá

 

 Hai bên Đình Đá có 2 giếng lớn, theo cụ chủ đền, các cụ cao niên trong làng cho đây là 2 mắt rồng

 Tại cổ lâu còn được trang trí câu đối nhấn thân trụ, cùng các khuông tạo cửa thông thoáng, các hình chữ thọ, các đường triện, hoa lá cách điệu cũng thật là công phu, đẹp mắt. Tầng dưới của gác lâu cũng được trang trí không kém tầng trên. Bốn mái với đao guột, thân gác lâu với 8 cột tròn nhấn câu đối trong khuôn, các hoạ tiết đắp nổi theo đề tài “Ngũ phúc hàm thọ” (5 con dơi ngậm chữ thọ), các đường triện tàu lá dắt. Vành bao loan với hình ảnh lưỡng long hí cầu, cửa võng… đã chứng minh bản lĩnh nghề nghiệp của hội thợ nề, thợ chạm người địa phương.

Ngoài những giá trị về lịch sử kiến trúc nghệ thuật Đền Đá Nam Hà còn là nơi diễn ra lễ hội truyền thống và sinh hoạt tín ngưỡng của nhân dân địa phương trong đó ngày mùng 6 tháng giêng có tục tế hạ điền, sân làng chuẩn bị một cây nêu bằng tre, cao 1m50, một cây khoai nước thật to. Ban tổ chức chọn một đám ruộng đã được cày bừa chu đáo. Khi tế thần nông ở đền xong, chủ tế được rước ra ruộng, khi rước có lọng,  trống, phách, có cả người gánh hai đóm mạ tượng trưng như đi cấy. Đến ruộng, chủ tế xuống ruộng cấy, nhân dân xúm lại xung quanh ruộng, hò reo té nước làm cho chủ tế bị ướt, bị lấm để cầu may mong cho mưa thuận gió hoà.

 Lễ hội đền Đá được tổ chức với qui mô lớn, 3 năm một lần vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu. Lễ hội diễn ra từ ngày 02/3 đến ngày 05/3 âm lịch với nhiều nghi thức tế, lễ, rước và nhiều trò chơi dân gian mang đậm bản sắc của vùng văn minh lúa nước. Trong lễ hội, có tục lễ hội giao hiếu giữa ba làng Nam Hà, Võ Lao Hạ, Võ Lao Thượng. Việc lễ hội này có quy định để 3 làng không bị trùng lặp. Cụ thể như sau: Thôn Nam Hà mở hội vào các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu, hai làng Võ Lao có rước sang phối hợp tế lễ, sáng hôm sau lại rước về đình làng yên vị. Còn các năm khác để cho làng Võ Lao chủ trì, thôn Nam Hà chỉ tham gia phối hợp tế lễ như đã quy định. Lệ này vừa thể hiện quan hệ anh em của ba vị thần, vừa tăng tình đoàn kết giữa ba thôn.

Tế lễ tại đình Đá Nam Hà

Đền Đá, di tích thờ Vũ Uy Công và hai người anh của ông những người con ưu tú của quê hương Nam Trực, có công giúp vua Hùng đánh giặc giữ nước, lập nhiều công lớn. Tại đây còn thờ “ Thập nhị gia tiên tổ” của các dòng họ đến đây khai hoang, lập ấp, cải tạo đồng ruộng, tạo lập kỷ cương, khuyến khích việc học hành, thi cử và thờ hai vị Đại khoa  là Hoàng Thiện Quy và Lưu Đại Lý là hai vị Tiến sĩ triều Lê, là minh chứng làm sáng tỏ và rạng rỡ cho truyền thống hiếu học của quê hương.

Trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược. Đền Đá là địa điểm ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử quan trọng, góp phần vào thắng lợi chung của dân tộc.

Đền Đá là một công trình kiến trúc có quy mô lớn, mang đậm bản sắc dân tộc. Tòa Bái đường hoàn toàn bằng đá, với nghệ thuật thiết kế và trạm khắc vô cùng tinh xảo và độc đáo. Cùng với một số tác phẩm điêu khắc nghệ thuật như: kiệu, ngai, khám, bát bửu…và hệ thống sắc phong, câu đối, đại tự...Đặc biệt là bộ cánh cửa chạm khắc rồng chầu, có từ thế kỷ 17-18 còn lại ở đền, là một minh chứng về quá trình xây dựng đền rất sớm và làm tăng thêm giá trị độc đáo của di tích. Thể hiện bàn tay lao động tài hoa và khối óc sáng tạo của người dân Nam Trực.

Những giá trị Lịch sử - Kiến trúc nghệ thuật đền Đá Nam Hà khẳng định quá trình hình thành và phát triển từ hàng nghìn năm trước của vùng đất Nam Hà nói riêng, Nam Trực nói chung. Truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm, những đóng góp của nhân dân Nam Trực trong quá trình lịch sử nghìn năm dựng nước và giữ nước. Truyền thống hiếu học và khoa bảng, những tài năng sáng tạo, bàn tay khéo léo của nhân dân Nam Trực đã tạo ra những công trình mang giá trị nghệ thuật cao.

Đền Đá nằm trên địa bàn có cảnh quan hấp dẫn, cách khu du lịch sinh thái làng hoa cây cảnh Vị Khê, xã Điền Xá và đền thờ Trạng Nguyên Nguyễn Hiền, xã Nam Thắng không xa và nằm sát với đê hữu sông Hồng nối Quốc lộ 10 với Quốc lộ 21. Vì vậy, đây là một điểm tham quan trong tua du lịch sinh thái và tâm linh của mỗi du khách khi về với Nam Định nói chung và Nam Trực nói riêng./.

 Nguồn: 24h

Ths Nguyễn Thy Ngà