Đền Cổ Ngoã, dân gian thường gọi là đền Thoá, dựng trên một khu đất cao, sát khu sông Đáy, thuộc thôn Cổ Ngoã Thượng, xã Phương Đình, huyện Đan Phượng. Đền thờ phụng Thành hoàng làng hiệu là Hải Diệu, danh tướng triều Nhị vua Hai Bà Trưng.
Theo tư liệu thành văn, vào năm Bảo Đại thứ 3 (1928) quy mô
hiện nay của ngôi đền này thuộc thời Nguyễn. Đền thờ có kết cấu chữ “đinh”, gồm
Tiền tế và Hậu cung. Toà Tiền tế xây gạch, mái lợp ngói ri cổ. Vào bên trong
các bộ vì được làm theo kiểu “giá chiêng”.
Nền hai gian bên được xây cao hơn gian giữa, dùng làm chỗ ngồi
cho các kỳ mục, chức sắc họp vào các kỳ diễn ra lễ hội. Nối từ gian giữa vào Hậu
cung là một khoảng sân lọng nhỏ, Hậu cung được làm theo kiểu “nội tự ngoại
khách”, ngoài hiên bài trí một nhang án kiểu chân quỳ dạ cá.
Nhang án này được các nghệ nhân chạm trổ khá công phu, tỉ mỉ
mang phong cách thời Nguyễn. Các bộ vì bên trong toà Hậu cung được làm theo hai
kiểu thức khác nhau. Hai bộ vì trước được làm theo kiểu “giá chiêng”, hai bộ vì
áp hồi được làm theo kiểu “vì kèo” truyền thống.
Câu đối trong đền viết:
Công hiển Trưng triều truyền Bắc sử
Danh mưu cổ miếu hách Tây thiên.
Dịch nghĩa:
Công rạng triều Trưng truyền sử Bắc
Tiếng lưu cổ vọng trời Tây.
Trong Hậu cung được đặt một khám thờ lớn, cao 180cm, rộng
130cm, lòng sâu 120cm. Bên trong khám đặt long ngai, bài vị Thành hoàng làng
cao 120cm, rộng 75cm. Tay ngai tạo hình đầu rồng hướng về phía trước, đế ngai
chạm hổ phù. Phía trước ngại là một sập thờ quận công Lê Bình.
Thần phả còn ghi, đức bản thổ Thành hoàng, hiệu là Hải Diệu,
vốn người phủ Hà Trung, đạo Thanh Hoa (tức tỉnh Thanh Hoá ngày nay). Cha ngài
là Nguyễn Công Ảnh đang làm tri huyện thì bị Thái thú Tô Định giết hại.
Con trai là Hải Diệu bèn tập hợp trai tráng trong vùng, luyện
rèn võ nghệ. Nghe tin nhị vua Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa, ông bèn đến tụ
nghĩa tại Hát Môn và được nhị vua Hai Bà trọng dụng. Sau khi ông mất, nhân dân
thôn Cổ Ngõa lập đền thờ phụng.
Cạnh đền Cổ Ngõa còn một ngôi miếu nhỏ do nhân dân trong
thôn dựng để thờ bà Lê Thị Hạnh - thân mẫu của đức thánh. Ngoài ra, trong đền
còn phối thờ quận công Lê Bình, người thời Lê đã có công giúp dân ngăn ngừa lũ
lụt, xây dựng xóm thôn.
Đền Cổ Ngoã còn lưu giữ nhiều di vật quý như 6 đạo sắc
phong, trong đó đạo sớm nhất có niên hiệu Cảnh Hưng thứ 44 (1783), 2 bức hoành
phi, 2 đối câu đối, 1 cuốn thần phả. Tất cả đều ca ngợi hành trạng và công lao
của Đức Thành hoàng bản thổ.
Đền đã được Bộ văn hoá và Thông tin xếp hạng di tích kiến
trúc nghệ thuật năm 1990.
Theo Hà Nội Danh thắng
và Di tích tập 01