Theo nguồn tư liệu lịch sử và truyền thuyết:

Ở xã Phật Nội huyện Chu Diên, phủ Tam Đới, đạo Sơn Tây có ông Triệu Túc vợ là Hán Thị Siêu. Một đêm bà Siêu nằm mơ thấy rồng bay, sau đó bà có mang. Mùa xuân năm Mậu Thìn, bà sinh một bé trai khôi ngô tuấn tú đặt tên là Quang Phục. Thuở nhỏ, Quang Phục rất chăm chỉ học hành, văn võ đều tinh thông.

Năm mười bẩy tuổi, cha mẹ qua đời, ông theo danh tướng Lý Bôn đánh tan quân xâm lược nhà Lương, giành độc lập cho đất nước. Năm 544, Lý Bôn lên ngôi vua, xưng là Lý Nam Đế, định đô ở Long Biên. Không lâu sau, nhà Lương sai Trần Bá Tiên, Dương Sáu đem quân xâm lược nước ta; Lý Nam Đế thất trận chạy về động Khuất Liêu, trao binh quyền cho Triệu Quang Phục.

Năm 547, Triệu Quang Phục lui về đầm Dạ Trạch (nay là vùng Khoái Châu, Hưng Yên), vùng đầm lầy rộng lớn, lau sậy um tùm; ông cho quân lập doanh trại trên một vùng gò đất nổi giữa đầm, hàng ngày dùng thuyền độc mộc đi đánh tỉa làm quân Lương hao tổn nhiều binh lực, tinh thần hoang mang cực độ. Dần dần quân ta thắng lớn quét sạch quân Lương ra khỏi bờ cõi.

Sau khi đánh tan quân giặc năm 548, Triệu Quang Phục lên ngôi vua, xưng là Triệu Việt Vương, đóng đô ở Long Biên. Đến năm 570, ông bị Lý Phật Tử – người cùng họ với Lý Nam Đế đem quân đánh úp, phải rút chạy, rồi trẫm mình xuống cửa biển Đại Nha vào ngày 14/8.

Tương truyền khi rút chạy, Triệu Việt Vương đã dừng chân ở thôn Cẩm Nang lập doanh trại nhưng vẫn bị truy kích, phải chạy đến cửa biển Đại Nha (nay thuộc thôn Độc Bộ xã Yên Nhân huyện Ý Yên).

Hiện nay, ở thôn Ba thị trấn Nam Giang vẫn còn những dấu tích của lần Triệu Việt Vương dừng chân như: khu đất An Mã Chiến – nơi quan quân cho ngựa ăn cỏ, uống nước; nơi ngựa chạy gọi là Mã Khởi, phía Đông Nam làng có đường Mã Chạy, doanh trại quân lính xưa là khu Cầu Cửa…

Sau khi Triệu Việt Vương mất, để tưởng nhớ công lao to lớn của ông, nhân dân thôn Cẩm Nang đã lập đền thờ ngay trên khu đất mà ông đã dừng chân. Câu đối tại đền Giáp Ba cũng đã ghi sự kiện đóng quân của Triệu Việt Vương tại đất Cẩm Nang, xã Chân Nguyên như sau:

“Dạ Trạch chung linh, cự tích trường lưu cẩm địa

Nam Bang hiển thánh, từ ân phổ cập Chân tiên”

(Đền Dạ Trạch nổi tiếng thiêng liêng, sự tích lớn lao còn tồn tại nơi đất Cẩm Nang

Nước Việt rõ ràng bậc thánh, Công ơn rộng khắp trời Chân Nguyên)

Những dấu tích, địa danh, thư tịch còn lưu giữ tại Đền, nhất là truyền thuyết tại địa phương nói về sự việc rút quân của Triệu Việt Vương là bằng chứng khẳng định bước chân của Triệu Việt Vương trong những ngày chinh chiến, đã lập hành doanh ở Cẩm Nang trước khi người đến Độc Bộ tuẫn tiết, kết thúc thời kỳ oanh liệt, hết lòng vì dân vì nước của ông, đồng thời nói lên tình cảm của nhân dân Cẩm Nang đối với ông.

Văn bia niên hiệu Tự Đức thứ 28 (1876) ghi việc đúc tượng Vua Triệu Việt Vương nội dung có đoạn “…Vị tôn thần thượng đẳng, do khí núi sông tạo nên, tài kiên văn võ, là Tả tướng quân của vua Triều Lý… dấy quân nơi Dạ Trạch, dẹp loạn nhà Lương lên ngôi Thiên Tử, đóng đô ở Long Biên rồi Vũ Ninh, sau chiến đấu ở Độc Bộ và mất ở đó… làng ta công việc thờ tự từ xưa đến nay đã thành nề nếp, người vật bình yên, thịnh vượng cũng đều là do công đức của thần…”

Ngay bên cạnh đền thờ vua Triệu Việt Vương còn có hai ngôi đền thờ quan Đoàn Tướng Công và Đoàn Công Thưởng. Đây là vị hai tướng sống ở thế kỷ thứ XVIII, thuộc dòng dõi họ Đoàn ở Cẩm Nang. Sinh thời hai ông đã từng đảm nhận nhiều trọng trách của Triều đình.

Trong đó, Đoàn Công Thưởng còn gọi là Đoàn Quận Công, đã được phong tới chức Tổng thái giám, cai quản đề đốc Thị quận công dưới thời vua Lê Dụ Tông (1740-1786). Đối với quê hương, hai ông đã để lại nhiều công laop đóng góp. Do đó, lăng mộ cũng như đền thờ hai ông được nhân dân thôn giữ gìn, hương khói, tôn kính là phúc thần của làng.

Ngôi đền thờ Triệu Việt Vương làm quay hướng Nam, gồm 4 toà chính và 2 toà giải vũ theo kiểu nội chữ Đinh ngoại chữ Quốc. Công trình được xây dựng trên một dải đất cao ráo, rộng rãi, có hệ thống Tiền đình, có hồ nước phía trước cân đối, tạo thành những hạng mục hài hoà, một tổng thể bố cục chặt chẽ, theo trục đối xứng hợp lý.

Tiền đường có 5 gian làm dạng mái cong, tứ trụ với hệ thống con rường, bẩy tiền, bẩy hậu, kẻ góc và lớp xà lòng, xà nách, trụ, đấu có tỷ lệ thích hợp. Tiền đường được trùng tu từ đời vua Đồng Khánh 2 (1887) với hệ thống đao, tàu mái cong còn bảo lưu phong cách thời Hậu Lê.

Để làm tăng vẻ đẹp cho mặt chính diện và làm cho nơi thờ tự được tôn nghiêm, tại tiền đường có 3 bức cửa võng, Bức cửa võng ở gian chính giữa chạm thông phong với cảnh lưỡng Long chầu Nguyệt, Phượng chầu theo các kiểu dáng khác nhau. Hai bên cũng chạm thông phong hoạ tiết mai hoá, trúc hoá.

Cung đệ nhị quay dọc, được làm kiểu mái cong, cũng có bẩy kẻ, con rường, đấu trục và đạo mái uốn lượn như toà tiền đường. Phía sau được làm giao mái, bắt vần với chính cung. Tại cung đệ nhị, phần chạm khắc được chú ý trên đôi bẩy và đôi xà dọc với những hoạ tiết rồng chầu, rồng bay trong mây, cá hoá long, vân án nghệ thuật rất đa dạng. Chính cung được làm theo phong cách cổ truyền, với lối kiến trúc xà nằm trên hệ thống cột đá và các vì kèo, trục thanh thoát.

Hai dãy dải vũ làm có phần đơn giản, nhưng toà tiền các phía trước đền thờ làm công phu; công trình có dáng dấp mái cong, hệ thống cột, xà, bẩy, kẻ rất đồng bộ, kích cỡ tương đối lớn, đồng thời được gia công chạm khắc hoa lá cách điệu, long hoá sắc nét, uyển chuyển trên các xà, bẩy. Đây là công trình thánh ngự trong các ngày đại lễ, các ngày làng vào đám.

Ngôi đền thờ Đoàn Quận Công và Đoàn Tướng Công cũng được thiết kế kiểu chữ Đinh. Tại ngôi đền này còn lưu giữ những mảng chạm khắc hoa lá, lân ly với những kiểu dáng sinh động, mềm mại mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn (thế kỷ XIX).

Ngôi đền Đoàn Quận Công và Đoàn Tướng Công nằm bên cạnh đền thờ Triệu Quang Phục đã hợp thành một tổng thể kiến trúc, làm tăng thêm vẻ đẹp cho khu di tích thôn Ba.

Hàng năm, cứ vào dịp kỵ thánh (14/8 âm lịch), nhân dân thôn Ba tổ chức lễ hội rất lớn ngay tại đền thờ Triệu Việt Vương. Trong làng có 18 giáp thì cả 18 giáp có trách nhiệm tham gia lễ rước kiệu cỗ của giáp mình lên đền vào sáng ngày 14/8. Kiệu cỗ bao gồm cỗ ngọc là cỗ mặn bên trên và cỗ xén là cỗ hoa quả, bánh trái xếp ở bên dưới. Trong lễ hội có tổ chức thi làm bánh dày, bánh chưng, tổ chức các trò chơi dân gian như: đấu vật, cờ người và kéo chữ…

Đền Giáp Ba – thị trấn Nam Giang là di tích thờ Triệu Việt Vương, ông là bậc danh tướng có công đánh giặc xâm lược nhà Lương, buộc chúng phải rút chạy nhục nhã, lên ngôi vua dựng triều đại độc lập tự chủ cho dân tộc.

Đền còn thờ Đoàn Quận Công, Đoàn Tướng Công là người địa phương có nhiều công lao với quê hương. Đền Giáp Ba bao gồm một tổng thể có 10 toà với 30 gian lớn nhỏ thiết kế theo phong cách cổ truyền. Tại đây có 2 toà mái cong làm theo phong cách thời Hậu Lê. Đền có lưu giữ được nhiều đồ thờ tự, sắc phong, câu đối, tượng pháp có giá trị cao về nghệ thuật.

Từ những giá trị lịch sử, nghệ thuật kiến trúc và văn hoá đặc sắc, đền Giáp Ba đã được xếp hạng di tích lịch sử – văn hoá cấp quốc gia năm 1994.

Đền Giáp Ba nằm trong quần thể các di tích lịch sử văn hoá như chùa Đại Bi, đền thôn Tư, đình Vân Chàng, đền Gin. Vì vậy, đền Giáp Ba là một trong những điểm du lịch tâm linh thu hút đông đảo du khách tới tham quan.

Trong dịp tết đến xuân về, du khách từ khắp các vùng miền về dự lễ hội chợ Viềng mùng 8 tháng Giêng âm lịch hàng năm cũng như trong dịp lễ hội chùa Đại Bi (ngày 21-22-23 tháng Giêng) và đặc biệt là lễ hội kỵ đức thánh Triệu Việt Vương (14/8 âm lịch).

Đây là một thế mạnh về du lịch – tâm linh, được chính quyền và nhân dân địa phương giữ gìn, bảo tồn và khai thác một cách bền vững nhằm tạo động lực cho kinh tế – xã hội phát triển./.

Trần Duy Huyền – PGĐ TT Văn hoá Thể thao huyện Nam Trực