Nghiên cứu của Nguyễn Cảnh Thành 29/12/2018

Đền Phùng Hưng hay còn gọi là Đền Quỳnh Tụ thuộc làng Quỳnh Tụ, xã Quỳnh Xuân, thị xã Hoàng Mai, Nghệ An là nơi thờ phụng các vị thần nhân vì dân vì nước, trong đó có Bố Cái Đại Vương – vua Phùng Hưng.

Thần huý Phùng Hưng (766-791), Tự Công Phấn quê ở Đường Lâm(Ba vì- Hà Tây) vì ách đô hộ của nhà Đường quá khắc nghiệt, nên cha con Phùng Hưng đã tập hợp lực lượng khởi nghĩa, giành được chính quyền , thiết lập nền tự chủ. Quân sĩ tôn ông là Đại Vương . Được 7 năm thì ông mất, nhân dân tôn gọi là  Bố Cái Đại Vương (Vua Cha Mẹ).

Đền được phong Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia năm 1992; hàng năm vào ngày mồng 10 đến 11 âm lịch là ngày chính lễ thường tổ chức lễ hội lớn.

 Ngay từ buổi đầu xây dựng di tích có tên gọi là miếu thờ thần Cao sơn, Cao Các. Về sau nhân dân làng Quỳnh tụ góp công, góp của xây dựng lại thành ngôi đền. Vì vậy gọi là đền Quỳnh Tụ. Sau khi đã xây dựng ngôi đền (1828) to lớn, nhân dân làng Quỳnh tụ rước bài vị các vị “Thần” tự trong đền.Trong số các vị thần đó có: Phùng Hưng, Phương Dung công chúa, Bạch Y công chúa, Uyên Hòa công chúa.

Để tỏ lòng ngưỡng mộ và biết ơn vua Phùng Hưng, vị anh hùng giải phóng dân tộc dưới thế kỷ 7-8. Nhân dân còn gọi là đền Phùng Hưng

Khuôn viên Đền Phùng Hưng

Địa điểm phân bố, đường đi tới di tích

Địa điểm phân bố: di tích đền xã Quỳnh Xuân hiện nay nằm ở địa điểm có tên gọi như sau:

Giáp đông làng Quỳnh tụ  Tổng Quỳnh Lâm huyện Quỳnh Lưu châu Nghệ An giờ thành đội 3 – HTX Đại liên Xã Quỳnh Xuân- Huyện Quỳnh Lưu – Tỉnh Nghệ An

Theo cuốn “Quỳnh Lưu huyện địa đầu xứ Nghệ” và cuốn sử “ Quỳnh Xuân xưa và nay” cho biết Quỳnh Tụ dưới thời Lê là trung tâm của huyện Quỳnh Lưu- huyện Quỳnh Lưu chính thức ra đời từ 1430. Trước thời Lê vùng đất có di tích là phường Vân Tụ ( Vân Tụ phường)

Phường Vân Tụ lúc này có 4 giáp : Đông,Đoài, Yên, Thượng.

Di tích ở vào vị trí địa lý của giáp đông.Đến thời Lê cư dân đến sinh sống ngày càng đông,vùng đất này được đổi tên là làng Quỳnh tụ thuộc tổng Quỳnh Lâm – huyện Quỳnh Lưu- tỉnh Nghệ an.Từ năm 1430 cho suốt gần hết thời Lê Quỳnh tụ là trung tâm huyện Quỳnh Lưu.Trong giai đoạn này vị trí có di tích gọi là thôn Đông, làng Quỳnh Tụ.

Sau năm 1945 làng Quỳnh Tụ đổi tên gọi là xã Quỳnh Tụ. Giai đoạn năm 1980- 1986 do nhu cầu của nền sản xuất lớn XHCN huyện Quỳnh Lưu nhập 2 làng  cũ trước đây là Xuân Hòa và Quỳnh Tụ và chia thành 3 xã: Quỳnh Xuân, Quỳnh Tân và Quỳnh Văn.

Hiện nay di tích ở đội 3 Hợp tác xã Đại liên xã Quỳnh Xuân huyện Quỳnh Lưu tỉnh Nghệ an.

Đường đi đến di tích lịch sử đền Phùng Hưng

Di tích đền Quỳnh Tụ xã Quỳnh Xuân huyện Quỳnh Lưu nằm cách thành phố Vinh trung tâm tỉnh Nghệ an một khoảng cách 70km về phía Bắc. Khách tham quan xuất phát từ Vinh theo quốc lộ 1A ( hướng Vinh- Hà nội) đến nghĩa trang liệt sỹ huyện Quỳnh Lưu dưới chân núi Tùng Lĩnh hỏi đường vào di tích , di tích nằm phía bên phải đương 1A ( nếu tính từ Vinh ra). Đứng từ quốc lộ 1A nhìn sẽ thấy di tích . Di tích cách đường 1A một khoảng cách 1500m.

Phương tiện đi đến di tích bằng xe máy , xe ô tô

Nhân dân Việt Nam có truyền thống “ Uống nước nhớ nguồn”. Một trong những biểu hiện cụ thể của truyền thống đó là việc nhân dân ta xây dựng các đền đài miếu mạo thờ cúng những vị “ Thần” có công với nước và bảo vệ cuộc sống thanh bình cho nhân dân ta, đền quỳnh tụ xã Quỳnh xuân huyện Quỳnh lưu tỉnh Nghệ an thờ các vị thần sau đây:

Những vị thần nhân được thờ phụng

Đền làng Quỳnh Tụ xã Quỳnh Xuân huyện Quỳnh Lưu tỉnh Nghệ An là một trong những ngôi đền tiêu biểu của xứ nghệ.

Trước thời Lê nhân dân làng Quỳnh tụ dựng đền thờ các vị “thánh thần” cầu mong sự che chở cho cuộc sống dân lành.

Đền thờ gồm các vị thần thánh sau: Cao sơn, Cao các và 4 vị nhân thần là công chúa Phương Dung và công chúa Uyên Hòa, công chúa Bạch Y và vua Phùng Hưng.

Nguồn gốc lịch sử các vị nhân thần

Đức vua Phùng Hưng lãnh đạo cuộc khởi nghĩa chống ách đô hộ nhà Đường.

Căn cứ vào các nguồn sử liệu thân phả và sắc phong cho biết: Phùng Hưng sinh ra và lớn lên trong một gia đình họ Phùng đời đời làm quan ở châu Đường Lâm. Lớn lên Phùng Hưng là người có sức khỏe nồi tiếng trong vùng. Theo sử sách và thần phả cho biết : sức khỏe của Phùng Hưng có thể “ bài ngưu Bác Hổ”.

Nghĩa là vật được trâu đánh được hổ. Lớn lên trong giai đoạn lịch sử nước nhà bị giặc đô hộ , căm thù vì độ hà khắc của nhà Đường Phùng Hưng cùng em trai là Phùng Hải đã đề xướng và phát động quần chúng nhân dân đúng lên chống các chính quyền đô hộ .

Sách đại việt sử ký toàn thư cho biết :

“Hưng tụ xưng là Đô Quân- Hải tự xưng là Đô Bảo

Hưởng ứng lời kêu gọi của anh em Phùng Hưng, Phùng hải nhân dân đã vùng lên khởi nghĩa chống lại chính quyền đô hộ của nhà đường. Trải qua nhiều năm tháng vừa tổ chức lực lượng, vừa phát động quần chúng nhân dân, anh em Phùng Hưng – Phùng Hải đã làm chủ quê hương va những vùng lân cận.

Sự hưởng ứng rộng lớn của quàn chúng nhân dân đã trở thành cuộc khởi nghĩa không chỉ dành được nhiều thăng lợi mà còn có tiếng vang rất lớn. Hoảng sợ trước phong trào quần chúng đứng lên khởi nghĩa , an nam đô hộ phú lúc này là Cao Chính Bình đã nhiều lần đưa quân để đàn áp nghĩa quân hòng dập tắt cuộc khởi nghĩa. Nhưng cuộc khởi nghĩa không những chẳng bị dập tắt mà còn đánh lui nhiều cuộc đàn áp của chính quyền đô hộ.

Năm 761 theo lời khuyên của thủ lĩnh Đỗ Anh Hàn là người cùng châu với Phùng Hưng. Anh em Phùng Hưng, Phùng Hải đưa quân tiến về vây phủ Tổng Bình.

An nam đô hộ phủ Cao Chính Bình đưa quân ra ngoài thành  chống đỡ, trải qua nhiều trận giao tranh ác liệt, Cao Chính Bình bị thua to phát rút quân vào thành cổ thủ.

Thừa thắng xông lên, chớp lấy cơ hội anh em Phùng Hưng- Phùng Hải cùng nghĩa quân vây chặt tống bình.An nam đô hộ phủ Cao Chính Bình lo sợ phát bện mà chết.

Sau khi an nam đô hộ phủ Cao Chính Bình chết, quân lính trong thành hoang mang giao động và nổi dậy làm binh biến.Nắm lấy cơ hội, anh em Phùng Hưng, Phùng Hải đánh chiếm thành Tổng Bình.Phùng Hưng vào phủ tống bình tổ chức việc chính trị , mong xây dựng chính quyền tự chủ lâu dài cho đất nước.

Nhưng chưa được bao lâu vào năm 773 Phùng Hưng lâm bệnh nặng và mất tướng của Phùng Hưng là Bồ Phá Lặc lập con Phùng Hưng là Bố Phá Lặc lập con Phùng Hưng là Phùng An lên ngôi. Phùng An lên ngôi chưa được bao lâu, lợi dung mỗi mâu thuẫn tranh giành giành quyền lực giữa chú và cháu là Phùng Hải – Phùng An, nhà Đường tìm cách mua chuộc Phùng An.

Do ở vào thế bất lợi tướng Phùng Hải mang quân bỏ chạy, lợi dụng mối đoàn kết của chính quyền còn non trẻ bị lung lay , nhà Đường đã cử người sang móc nối với Phùng An, dụ dỗ Phùng An.Năm 791 Phùng An hoàn toàn đầu hàng nhà Đường . Thời kỳ độc lập tự chủ của dân tộc chưa được bao lâu đất nước ta lại rơi vào ách đô hộ của ngoại bang.

Thành quả của cuộc khởi nghĩa Phùng Hưng tuy không giữu được nhưng âm mưu xảo quyệt và sự bành trướng với chính sách đồng hóa dân tộc của bọn đô hộ nhà đường vẫn không đè bẹp và làm lay chuyển ý chí độc lập tự chủ của nhân dân ta.

Cũng như nhiều cuộc khởi nghĩa của nhân dân dưới thời thuộc Đường nói chung và cuộc khởi nghĩa Phùng Hưng nói riêng tuy thất bại nhưng kết quả đạt được đã khẳng định tinh thần đấu tranh giành độc lập tự chủ của nhân dân ta vô cùng to lớn.

Qua cuộc khởi nghĩa to lớn đó, tinh thần độc lập tự chủ, ý thức dân tộc ngày càng thêm được củng cố và vững mạnh. Đồng thời qua những cuộc khởi nghĩa đó nhân dân ta nói chung và các đại biểu của giai cấp phong kiến Việt Nam nói riêng thấy rõ hơn những yếu tố khách quan và chủ quan để làm nên thắng lợi va giữ gìn thành quả. Đó là tinh thần đoàn kết, đó cũng là bài học lịch sử trong đấu tranh chống giặc ngoại xâm mà cha ông ta đã phải trả bằng xương máu. Mới có những ngày đất nước ta hoàn toàn độc lập tự chủ giang sơn thu về một mối nhân dân ta vững bước trên con đường ngàn dặm xây dựng một đất nước Việt Nam độc lập hòa bình và ấm no hạnh phúc, Ngày nay tên tuổi và sự nghiệp đánh giặc của Phùng Hưng vẫn còn trong sử sách và trong lòng mỗi người dân Việt Nam. Kính trọng ông một vị anh hùng dân tộc đã hy sinh quên mình cho sự nghiệp đáu tranh giành quyền độc lập tự chủ nhân dân ta đã lập nhiều đền thờ để muôn đời tưởng nhớ đến Phùng Hưng.

Bạch Y công chúa

Bạch y công chúa theo truyền thuyết dân gian cho biết: Nàng là con gái của vua Hồ Quý Ly, trước đây được thờ tự ở đền Trang xã Quỳnh Tân.Nhưng sau năm 1945 đền Trang ở quỳnh tân ( khi xưa cũng thuộc đất làng quỳnh tụ)bị phá dỡ, nhân dân rước bài vị của nàng về phối tự ở trong đền Phùng Hưng.

Chuyện kể về Bach y công chúa như sau

Năm 1400 Hồ Quý Ly chiếm ngôi nhà trần sau khi lên ngôi ông có cải cách một số chính sách phát triển kinh tế, chính trị và văn hóa. Theo truyền thuyết địa phương và sử sách cho biết . Ba năm sau khi lên ngôi (1403) Hồ Quý Ly về Bàu Hậu ( một địa danh của Tổng quỳnh lâm huyện quỳnh lưu sau này) để sửa sang lại ngôi mộ tổ tiên của mình . Trở về vùng đất tổ, quê hương,với con mắt nhìn xa trông rộng về phát triển kinh tế  của vùng này Hồ Quý Ly cho xây thành Đại Huệ và chia Nghệ an thành 4 khu vực: Nghệ an Nam- Nghệ an Trung- Nghệ an Bắc- Nghệ an Tây.

Để nối liền mạch máu giao thông thủy – bộ Bắc nam, Hồ Quý Ly cho đào thêm kênh nối liền kênh nhà Lê từ Thanh Hóa vào Hoàng mai.Đặc biệt Hồ Quý Ly có suy nghĩ táo bạo là đào kênh đễ dẫn nước sông Hiếu Nghĩa Đàn chảy về xuôi nối liền với sông Mai ở Quỳnh Lưu. Với hi vọng con kênh này sẽ là đường giao thông thủy quan trọng nối liền đồng bằng với miền núi phía tây Nghệ an.

Lệnh ban ra phải hoàn thành gấp, hàng ngàn dân phu , lao dịch phải làm việc suốt ngày đêm, đói khổ, bệnh tật kèm theo sự đánh đập đã làm hàng trăm mạng người bị chết mà kênh vẫn không xong. Hồ Quý Ly bàn cho con gái mình là Bạch Y công chúa vào đây để động viên công phu bằng cách cầm đàn tranh gẩy lên những khúc nhạc du dương trầm bổng để khuyến khích dân phu. Những tiếng đàn của nàng công chúa Bạch Y đã bay vào trong gió nhường chỗ cho lời oán trách, kêu rên của dân phu đang văng vẳng khắp nơi, có lẽ nàng thấy công việc của cha mình chưa hợp với lòng dân. Nàng đi khắp đây đó xem tình hình thấy cảnh đói rét, vất vả của dân phu bày ra khắp nơi.

Thương dân phải đọa đày đau khổ nên nàng đã bày cho dân phu hái nhiều lá câu máu chó ném xuống đầu nguồn dòng kênh. Sau nhiều ngày lá cây này nhỉ ra một thứ nước màu đỏ như máu. Nàng về thưa với cha dân phu đào phải cổ rồng, rồng quằn quại nên kênh đào không xong.

Sau đó sự việc này bị phát giác, Hồ Quý Ly tức giận và giết con gái mình một cách không thương tiếc. Vô cùng cảm phục với tấm lòng thương dân và xót thương vì cái chết của nàng về sau nhân dân đã lập đền thờ để tưởng nhớ đến nàng.

 Ngoài những vị “nhân thần” được thờ đã nêu trên tại đền Quỳnh Tụ còn thờ Cao Sơn, Cao Các. Theo truyền thuyết địa phương cho biết Cao Sơn, Cao Cát là những vị “ thánh thần” là 1 lực lượng hùng vĩ chống thiên tai, thú dữ bảo vệ dân lành.

Vì vậy, nhân dân thờ tự 2 vị này cầu mong sự che chở và phù hộ cho cuộc sống. Theo cuốn “Nghệ Tĩnh trong lòng tổ quốc Việt Nam” cho biết: ở Nghệ Tĩnh có đến 13636 đền thờ cao Sơn-Cao Các.

Ngày nay, trong di tích vẫn còn lưu giữ được thần phả sắc phong của các vị thần nêu trên. Tuy không đầy đủ về lai lịch của các vị thần nhưng bao truyền thuyết, bao sự tích được nhân dân ta thần thoại hóa, vĩ đại hóa để tôn thêm vẻ uy linh của vị thần.

Thông qua những huyền thoại cổ tích và thần tích chúng ta càng hiểu được tấm lòng ngưỡng vọng và kính trọng của nhân dân ta đối với những người có công với nước với dân. Đồng thời qua đó ta hiểu được khát vọng ước mơ chế ngự thiên nhiên, đấu tranh xã hội tạo dựng cuộc sống văn minh của cha ông ta trong 4000 năm lịch sử dựng nước và giữ nước.

Di tích nói chung và các tài liệu , hiện vật hiện nay còn lưu giữ trong di tích nói riêng đều chứa đựng một lượng thông tin về giá trị lịch sử văn hóa, nghệ thuật khá phong phú. Qua các tài liệu sắc phong thần phả hiện còn lưu giữ trong di tích giúp chúng ta hiểu được phần nào lai lịch cuộc đời của các vị thần được thờ tại đây.

Mặt khác, thông qua những hiện vật và các công trình kiến trúc của các di tích giúp chúng ta hiểu thêm được truyền thống văn hóa, phong tục tập quán tốt đẹp của dân cư địa phương nói riêng và nhân dân Việt Nam nói chung.

Di tích đền thờ Phùng Hưng được xây dựng trên 1 gò đất cao ráo, xưa thuộc địa phận giáp làng đông Quỳnh Tụ ( nay là đội 3 HTX nông nghiệp Đại liên xã Quỳnh Xuân).

Gò đất này có tên gọi là gò Điệp Lệnh, ở phía đông nam của xã. Di tích nằm trên sườn phía bắc của gò. Vì vậy, đền quay hướng về hướng đông, sát trước cổng di tích là con đường liên hương và cánh đồng có tên gọi là cánh đồng Nhót.Theo cuốn “Quỳnh Xuân xưa và nay” cho biết độ cao của di tích so với mặt biển là 5m.

Phía đông và phía tây của di tích được bao quanh bởi hàng cây cổ thụ như phượng, gạo và xa hơn nữa là xóm làng. Phía nam là đỉnh gò Điệp Lệnh và vườn cây bạnh đàn của xã. Với độ cao như vậy cùng với hệ thống cây xanh tỏa bóng mát um tùm thấp thoáng mái đền cong vút đã tạo không gian kiến trúc ở đây vừa trang nghiêm lại vừa cổ kính.

Di tích đền Phùng Hưng được xây dựng trên 1 khu đất có kích thước dài 58m60, rộng 29m80. Bao bọc xung quanh là hệ thống tường được xây và ghép bằng đá. Quần thể kiến trúc của di tích gồm 5 công trình hợp thành:

– Tam quan

– Tòa nghi môn

– Khu chính điện của di tích được bố trí mặt bằng theo kiểu chữ tam, gồm : Hạ điện, trung điện, thượng điện.

Khu chính điện của di tích được nối liền nhau theo kiểu trùng thiên điệp ốc, tức là giữa các bộ phận kiến trúc hạ, trung, thượng điện mái kề sát nhau và không có khoảng sân lộ thiên. Nhìn chung với cách bố trí mặt bằng kiến trúc như trên đã tạo cho không gian kiến trúc có chiều sâu và gợi cho khách tham quan cảm giác trang nghiêm, kính cẩn. Nhưng ngược lại với cách bố trí mặt bằng kiến trúc “Trùng thiên điệp ốc” nên trong khu chính điện thiếu ánh sáng của thiên nhiên.

Là 1 công trình văn hóa mang tính chất tín ngưỡng, vì vậy người xưa đã tạo dựng lên các bộ phân kiến trúc nhằm phục vụ cho nhu cầu sử dụng về mặt hành lễ thờ tự nhiều hơn.Chính vì vậy cách bố trí mặt bằng hoàn toàn theo một mô típ chung của các đền đài. Nghĩa là các bộ phận kiến trúc được xây dựng đăng đồi có tiền có hậu có thượng có hạ  có tả có hữu.

Đi sâu vào tìm hiểu kỹ nội dung giá trị của từng bộ phận kiến trúc ở phần sau ta cũng thấy rõ hơn những điều vừa nêu ở trên.

Kiến trúc ngôi đền

Kiến trúc cột nanh: Bộ phận kiến trúc cột nanh của di tích được bố trí cách cổng ra vào một khoảng cách, có chiều dài: 7,5m. Mặt bằng kiến trúc của 2 cột nanh,mỗi cột có kích thước: 0,75m x 4 canh. Giữa 2 cột nanh cách nhau một khoảng có chiều rộng là 2,80m chính giữa khoảng cách giữa 2 cột nanh là lối đi vào di tích. Kiến trúc cột nanh gồm nhiều bộ phận hợp thành dưới cùng là bộ phận bể móng.

Bệ móng có kích thước 0,75 x 4 cạnh, cao 0,50 mét.

Bệ móng được tạo dáng hình vuông, chất liệu hoàn toàn bằng loại đá xanh được đục chạm vuông thành sắc cạnh.Trên bề mặt của hai bệ móng được đục sâu xuống.Nằm lọt trên bệ móng là thân cột.

Thân cột có kích thước cao 2 mét, rộng 0,40 x 4 cạnh.Bốn phía của thân trụ được khắc ô chìm theo chiều đứng của thân trụ,ba phía trong, ngoài và mặt đối diện có đề câu đối, phía trên thân trụ là hệ thống bệ vuông thót đáy gồm 3 cái chồng lên nhau,giáp giữa  cửa mỗi bộ vuông được tạo gò.Nằm trên bề mặt của bệ vuông trên cùng là hình tượng búp sem.

Cấu trúc của bộ phận cột nanh bằng đá cạnh và vôi vữa hơn nữa là bộ phận mới được trung tu sau này.Nên 2 cột nanh của di tích rất nhỏ so với tổng thể kiến trúc của di tích.Đứng từ xa nhìn ta có cảm giác 2 cột nanh bị không gian kiến trúc của di tích lấn át đi rất nhiều.Vì vậy kiến trúc của 2 cột nanh của di tích đền thờ Phùng Hưng so với các di tích khác thi không thể nói là lớn về quy mô và đặc sắc về mặt nghệ thuật.

Hai “kho vàng” tiếp 2 bên tả – hữu của 2 cột nanh là bộ phận kiến trúc “kho vàng”.Mặt bằng kiến trúc của 2 “kho vàng” có kích thước dài 1,6m, rộng 1m.Chiều cao từ nóc xuống là 1,4m, chất liệu xây dựng của 2 nhà kho là bằng đá, gạch vôi, vữa xi măng,cả 2 nhà được cấu trúc theo kiểu vòm cuối lên từng mái giả nghĩa là 4 phía có mở cửa, phía trong tạo thành một hố hình vuông để các thứ “ vàng mã”.

Hai “ kho vàng” xây dựng tại đây với ý nghĩa tượng trưng mà thôi.Vì vậy nói là nhà kho nhưng kiến trúc rất nhỏ.Vì vậy giá trị nghệ thuật kiến trúc không có gì đặc sắc cả.Nhưng ngược lại việc bố trí 2 bộ phận kiến trúc trên tại đây, kết hợp với kiến trúc 2 cột nanh đã tạo nên sự cân đối và đỡ đôn đốc được cho phía trước cổng của di tích.

Tiếp trong bộ phận cột nanh,nhà kho một khoảng cách 12,5m là bộ phận kiến trúc “Nghi môn”.

Mặt bằng kiến trúc tòa nghi môn có kích thước rộng 8,20m dì 6,20m.Chiều cao từ nóc xuống nền nhà:4,80m .Từ tàu mai xuống nền nhà 3,20m.

Tòa Nghi môn được xây dựng bằng lớp gỗ lớp ngói âm dương.Chất liệu gỗ chủ yếu là lim, mít .

Tòa Nghi môn gồm có 3 gian hai hồi được kết cấu với nhau gồm 4 bộ vì và 4 hagf cột ngang,bốn hàng cột dọc.

Gian chính giữa dài 3,40m rộng 1,65m.Hai gian còn lại dài 1,60m rộng 1,65m hai gian hồi dài 1m.

Khoảng cách giữa các hàng cột:

Từ bậc thềm đến hàng cột thứ nhất: 1,10m

Từ hàng cột 2 đến hàng cột thứ hai :1,10m

Từ hàng cột 3 đến hàng cột thứ 4: 1,10m

Đường kính cột: Cột cái có kích thước 0,28m, cột quân:0,24m

Chiều cao cột cái: 3,90m , cột quân : 3,20m

Kết cấu vì kèo: Kết cấu vì kèo của tòa Nghi môn được làm theo kiểu “Kẻ chuyền giá chiêng” Bộ phận giá chiêng này đỡ thượng ốc được mô phỏng bằng một tấm gỗ và được đục chạm công phu,bộ phận này kết hợp cùng xã thượng nối 2 đầu cột cái lại với nhau và cùng nâng đỡ thượng hương va mỗi bên 2 đường hoành.

Tiếp đó nối liền cột cái với cột quân là 2 đường kẻ 2 bên và 2 đường xà nách. Hệ thống kẻ được đấu vào từ thìa trên đầu của 2 cột cái, chui qua đầu cột quân và vươn tận ra ngoài nâng đỡ tàu mái. Nối liền các vì kèo lại với nhau bằng hệ thống xà dọc, hệ thống đường hoành và thượng ốc, kích thước thượng ốc 8,60m x 0,20 x 0,10m.

Kích thước xà dọc 4 đường  x 3,48m x 0,23 x 0,10m (gỗ lim).

Kích thước đường hoành 8,6m x 0,12 x 0,10 (gỗ lim và đổi)

Hệ thống mái bằng rui bản và lớp ngói âm dương.

Mái trước dài 3,20m, mái sau dài 3,50m

Nhìn chung kết cấu vì kèo tòa Nghi Môn vẫn là mô típ kiến trúc truyền thống theo kiểu “Kẻ chuyền giá chiêng”. Với kiểu ví như trên đã tạo cho khung nhà chắc chắn  và lòng nhà của gian chính giữa cũng tương đối rộng.

Nghệ thuật trang trí nội thất

Tòa “Nghi Môn” là cửa chính của di tích trước khi bước vào khu chính điện . Vì vậy tại đây các bộ phận kiến trúc xã giã chiêng kẻ truyền đều được chạm trổ hết sức công phu và có giá trị nghệ thuật rất cao.

Đề tài trang trí điêu khắc  vẫn là những hình tượng Long-Ly-Quy-Phượng theo 1 mô típ chung của nghệ thuật truyền thống dân tộc của các mạng chạm bay kênh được bàn tay khéo léo của các nghệ nhân xưa tạo nên hết sức sinh động. Vẫn là các hình thức tượng “Phượng Hoàn Thư”, lượng long chầu mặt nguyệt …

Điều đó chứng tỏ trình độ về nghệ thuật điêu khắc của nhân dân trong vòng rất điêu luyện. Đồng thời thông qua những đường nét tinh tế ấy đã phản ánh được phần nào tấm lòng ngưỡng mộ của cha ông ta đối với người anh hùng cứu nước Phùng Hưng.

Nghệ thuật trang trí bờ nóc

Nghệ thuật trang trí bờ nóc của tòa Nghi Môn được thể hiện bằng hình “Lưỡng long chầu mặt nguyệt”. Ở điểm chính giữa của bờ nóc là hình tượng 1 mặt trăng đang tỏa sáng, 2 bên là hình tượng 2 con rồng được thể hiện trong tư thế đang chuyển mình hướng đầu vào giữa mặt nguyệt.

Rồng được làm bằng chát liệu vôi, vữa, xi măng, gồm có 3 đoạn: đầu, mình, đuôi. Hệ thống móng vuốt của rồng bám chặt vào bờ nóc , đầu rồng ngẩng cao, mắt mở to, miệng há rộng để lộ hàm răng nhọn.

Với cách thể hiện rồng bằng chất liệu vôi vữa và đang trong tư thế chuyển mình như vậy nên hình tượng con rồng nhìn dáng vẻ mảnh mai và yếu ớt. Tóm lại nghệ thuật trang trí, điêu khắc của tòa Nghi Môn của di tích nhìn chung vẫn theo 1 mô típ chung của các công trình kiến trúc được làm mới hay trùng tu dưới thời Nguyễn. Hình tượng nghệ thuật vẫn là các loại con, cây trong bộ “ Tứ linh”, “Tứ quý”. Đáng chú ý và có giá trị nhất là nghệ thuật điêu khắc chạm trổ.

Có thể nói tòa “Nghi Môn” là 1 bộ phận kiến trúc có giá trị có về mặt nghệ thuật, hầu như các bộ phận tạo thành khung nhà đều được nghệ nhân tận dụng để chạm trổ nên những hình tượng nghệ thuật sinh động, phản ánh được tài nghệ và lòng ngưỡng mộ của người xưa đối với các vị “ Thần” có công với dân với nước.

Trang trí mặt tiền tòa Nghi Môn: Bởi là cổng chính trước khi vào khu chính điện nên phía trước và 2 bên tả hữu tòa Nghi Môn được bài trí hết sức công phu. Hai bên cột quyết liền tường của 2 đầu tòa Nghi môn người xưa đã bố trí 2 vị quan văn và quan võ .

Ngày xưa giúp vua trong hoạn nạn chủ yếu dựa vào hệ thống quan võ , còn quan văn giúp vua trông coi cuộc sống thiên hạ. Chính với ý nghĩa trên người xưa đã tạo dáng 2 ông quan có 2 cách ăn mặc và nét mặt khác nhau.

Tiếp theo 2 bên Tả-Hữu của tòa Nghi môn là bờ tường chạy ngang tôn tạo nên sự cách ngăn khu chính điện với phía trước di tích. Hệ thống bờ tường này được xây bằng đá , gạch và vôi vữa, sát liền 2 phía ngoài của 2 bái phù được tượng quan văn quan võ là bảng voi và ngựa.

Voi và ngựa được tạo đáng trong tư thế đứng đầu quay vào chính giữa tòa Nghi Môn. Voi và ngựa đều được làm trực tiếp vào bờ tường có hệ thống mái che.

Thân voi dài: 1,5m , cao 1,10m.

Thân ngựa: dài 1,2m, cao 0,90m.

Việc trang trí hình ảnh quan văn, quan võ, voi và ngựa chiến, phải chăng người xưa muốn gợi nhớ về 1 thời kì oanh liệt của vị anh hùng dân tộc Phùng Hưng?

Kiến trúc nghệ thuật của tòa Nghi Môn rất đặc sắc. Tại đây nghệ nhân đã tập trung nhiều công sức để tạo dựng nên tòa Nghi môn rất cân đối, hài hòa và vẵng chắc, vừa có giá trị sử dụng vừa có giá trị thẩm mĩ rát cao. Với kết cấu kiến trúc cũng như cách thể hiện nội dung và các hình tượng nghệ thuật ở Nghi môn, nghệ nhân đạt được giá trị thực dụng và giá trị thẩm mĩ cho công trình kiến trúc.

Đồng thời cách trang trí bố cục các hệ thống tượng phù điêu phía trước, cũng như các mãng chạm khắc ở hệ thống xã, kẻ giá chương … đã tạo cho Nghi môn 1 dáng vẻ chắc chắn, nhưng vẫn thanh thoát mang ý nghĩa của chốn đền đài khi nhận xét về nội dung giá trị kiến trúc của các công trình kiến trúc Nghi môn.

Tam quan có nhà nghiên cứu đã nhận xét 1 bộ phận công trình kiến trúc thời Hậu Lê phát triển thành công công trình kiến trúc hết sức quan trọng là bộ phận Nghi môn – Tam quan. Ở nhiều di tích bộ phận tam quan Nghi môn là chỗ các nhà di tích đã đem hết tài nghệ và khả năng sáng tạo để tô điểm cho đẹp để thu hút tín đồ.

Kiến trúc hạ điện

Đi qua kiến trúc Nghi môn ta bước vào khoảng sân, sân có kích thước dài 8,20m, rộng 6m. Đi hết chiều rộng của khoảng sân là bước lên kiến trúc của hạ điện, mặt bằng kiến trúc hạ điện có độ vo với Nghi môn 0,5 m

Mặt bằng xây dựng có kích thước : dài 15m,rộng 7,85 m

Kiến trúc hạ điện được xây dựng bằng gỗ lim,mít là chủ yếu mái được lợp bằng ngói âm dương.Hệ thống cột nhà gồm có bốn hàng cột dọc, 6 hàng cột ngang . Kích thước giữa các hàng cột như sau:

– Từ bờ thềm đến hàng cột thứ nhất là 1,200m

– Từ hàng cột thứ nhất đến hàng cột thứ 2 là 1,40m

– Từ hàng cột thứ hai đến hàng cột thứ 3 là 2,40m

– Từ hàng cột thứ 3 đến thứ 4 là 1,40m

– Từ hàng cột thứ 4 đến hiên sau là 1,20m

Với cách bố trí các hàng cột như vậy nên nhà gồm có 6 vì kèo tạo thành 5 gian. Khẩu độ các gian: gian chính giữa dài 3,40m, 2 gian 2 bên và 2 gian cuối cùng đều có khẩu độ là 2,40m.

Kích thước của hệ thống cột:    - Cột cái cao 4,20m, Đường kính 0,26m

- Cột quân: cao 3m, đường kính 0,25m.

Độ cao của nhà từ nóc xuống có kích thước 5,45m. Kết cấu bộ vì nâng đỡ thượng ốc và 4 đường hoành trên cùng là 1 bộ “kèo cầu-cành ác” . Bộ phận kèo cầu-cành ác này nằm trên trung điểm của xà thượng . Nối liền và tiếp theo từ đầu cột cái xuống cột quân là kẻ vuốt và hệ thống xà hạ và xà nách.

Với cách kết cấu kĩ thuật theo kiểu “Kèo cầu-cánh ác và kẻ suốt” như trên đã tạo cho bộ vì nhà chắc chắn và rộng rãi . Nối liền các bộ vì lại với nhau là hệ thống xà dọc gồm có 4 đường ở hàng cột cái và 2 đường ở hàng cột quân.

Bốn góc nhà trung điện được xây 4 cột quyết vươn cao đỡ lấy bộ phận cánh gà. Chính vì vậy 4 đầu đao của mái vươn ra xa và cong vút lên cao.

Hai đầu nhà trung điện được đóng kín bằng hệ thống ván, phía trước là hệ thống cửa đóng mở theo kiểu “ Thượng song hạ bản”.

Bài trí nội thất và nghệ thuật trang trí

– Bài trí nội thất: Tại gian chính giữa của hạ điện được được bài trí như sau: Phía trước của gian nhà là một án thử sơn son thiếp vàng có kích thước: Cao:1,45m dài 1,60m, rộng 0,75m.

Nối liền sau án thư là giường thờ, tiếp sau giường thờ là một án thư và cuối cùng là kiệu long hành.Trên hệ thống giường thờ ,án thư để các đồ tế khi như cọc sáp,lư hương, bình hoa ….. Hai gian tiếp theo được bài trí mỗi gian 2 con ngựa ngăn cách gian giữa với gian tiếp theo là 2 gía binh khí bằng gỗ.

Về giá trị nghệ thuật của hạ điện so với tòa nghi môn thì không có gì đặc biệt , các bộ phận cấu thành bộ khung nhà như cột kẻ, xã, hạ….chủ yếu được bào soi kẻ chỉ mà thôi. Riêng hai bộ phận của hai vì kèo hai gian được chạm trổ rất công phu.

Tại đây người xưa tận dụng hệ thống xà thượng, giá chiêng được chạm nên những hình tượng nghệ thuật như mặt hổ, chim phượng, hay nói cách khác hai vì kèo của hai hồi được cấu trúc vẫn là kiểu” vì kèo cấu cánh ác” nhưng đã được các nghệ nhân có giá trị cao về mặt điêu khắc.

Đặc biệt là hình tượng mặt hổ phú , mặt hổ phù chiếm trọn toàn bộ khoảng không gian từ xà thượng lên thượng ốc. Mặt hổ được tạo dáng trong tư thế hai tay ngai chống khuỳnh vòng vươn ra 2 phía trên đầu cột quân, trán đô cao , mũi chun lại trong dáng điệu cổ đội đường thượng ốc ở trên đỉnh đầu. Với những đường nét tinh tế và điêu luyện, người xưa đã tạo nên 1 bộ phạn kiến trúc vừa có giá trị sử dụng vừa có giá trị thẩm mĩ rất cao.

Tiếp dưới đó là 1 khoảng trống giữa xà thường và xã hạ người xưa đã sáng tạo nên 1 bức chạm trổ . Hình tượng con chim phượng được khắc chạm hết sức tài tình. Phượng được thể hiện trong tư thế đầu ngẩng cao vươn ra khỏi bức chạm. Bộ phận cánh được trau chuốt bằng các đường nét sắc, gọn. Vì vậy, 2 cánh phượng giang rộng khắp cả 2 phía của bức chạm.

 Tóm lại: nghệ thuật điêu khắc của kiến trúc hạ điện chủ yếu được thể hiện thông qua 1 số hình ảnh của nghệ thuật tạo hình về mặt điêu khắc, chạm trổ ở vị trí của 2 gian hồi. Còn các bộ phận khắc được điểm qua đôi nét ở 2 đầu xà, hạ với hình tượng theo kiểu thức mang cá.

Nghệ thuật trang trí: bờ nóc, bờ giải mái nhà hạ điện:

Cũng như mái của tòa Nghi môn, mái tòa hạ điện cũng được các nghệ nhân đương thời chú ý và thể hiện 1 số hình tượng nghệ thuật. Vẫn là hình tượng con rồng, đầu rồng cách điệu được bố trí ở đầu đao và bờ nóc của mái.

Hệ thống 4 đầu đao của mái được tạo dáng bằng các đầu rồng cách điệu, đuôi uốn cong vút lên tạo nên 1 sự cổ kính, nhẹ nhàng và thanh thoát cho mái nhà.

Nối liền sau kiến trúc hạ điện là kiến trúc trung điện.

Kiến trúc trung điện: kiến trúc trung điện và hạ điện kề sát mái nhau và cùng chung 1 hệ thống mảng dẫn nước.

Mặt bằng kiến trúc của trung điện có kích thước: Dài : 9,60m, rộng : 6,40m.

Kiến trúc trung điện chủ yếu được làm bằng gỗ lim, mít và dồi mai lợp ngói âm dương.

Hệ thống cột nhà gồm có 4 hàng cột ngang, 4 hàng cột dọc.

Kích thước giữa các hàng cột như sau: Từ điểm tiếp giáp mái nhỏ cảu trung điện (khoảng hiên) đến hàng cột thứ nhất có khoảng cách 0,90m

– Từ hàng cột thứ nhất đến hàng cột thứ 2: 1,20m

– Từ hàng cột thứ 2 đến hàng cột thứ 3 bằng 2m

– Từ hàng cột thứ 3 đến hàng cột thứ 4 bằng 1,3m
– Từ hàng cột thứ 4 đến hiên sau bằng 1m

Với cách bố trí mặt bằng kiến trúc và sắp xếp hệ thống cột như trên, vì vậy tòa trung điện gồm có 4 vì tạo thành 3 gian.

Khẩu độ của các gian như sau:

– Gian chính giữa: 2,80m

– Hai gian tả-hữu: 2,40m

Kích thước của các cột: cột cái có chiều cao: 3,40m, Đường kính: 0,24m, Cột quân cao: 2,30m, Đường kính: 0,22m, Chiều cao của nóc nhà: 4,60m

+ Kết cấu vì kèo: nâng đỡ thượng lương là 1 cột trốn nằm trên trung điểm của xà thượng, cột trốn này vừa nâng đỡ đoạn trên của lá kèo và nâng đỡ luôn các đường hoành của 2 bên mái.

Từ điểm giao nhau tại thượng ốc 2 lá kéo suốt chạy dài theo chiều mái thông qua đầu cột quân, cột cái và ra tận đầu mái. Phía dưới 2 cột quân người xưa làm theo kiểu “Tiền bẩy, hậu bẩy” để nâng tàu mái. Nối liền 4 hàng cột với nhau bằng 1 đường xà hạ. Riêng ở gian chính giữa người xưa đã tạo nên 2 cột trốn nằm xà hạ để nâng đỡ xà thượng.

Chính với kiểu vì “Kèo cầu cánh ác” như vậy đã tạo nên 1 khung nhà đơn giản nhưng vẫn chắc chắn, đặc biệt cách bố trí 2 cột chốn ở gian chính giữa đã tạo nên diện tích của gian giữa thoáng rộng bởi không có hàng cột thứ 2.

Nối liền các vì kèo lại với nhau bằng hệ thống xà dọc gồm có:

Hai phía đầu hồi củ nhà trung điện được đóng kín bằng ván, phía trước được mở hệ thống cửa theo kiến thức giống cửa tòa hạ điện.

Nghệ thuật điêu khắc và bài trí nội thất: nhà trung điện là 1 công trình mới làm thêm sau này. Vì vậy tại đây không có sự trang trí về mặt điêu khắc.Các bộ phận cấu thành bộ khung nhà chủ yếu được tạo dáng vuông thành sắc cạnh và chắc chắn chứa đựng giá trị sử dụng nhiều hơn giá trị thẩm mĩ. Bố trí nội thất như sau:

3 gian của tòa trung điện đều được bài trí như sau:

Gian chính giữa: Phía trước là một án thư sơn son thiếp vàng .

Có kích thước: cao 1,50m, dài 1,45m, rộng 0,80m.

Tiếp sau án thư là một gương thờ bằng gỗ mộc đơn giản. Trên án thưu và gương thờ bài trí đồ tế khí, cọc sáp, lư hương bằng sứ và 2 con hạc nhỏ bằng gỗ. Phía trong cùng là bài vị và khoảng thờ Bạch y công chúa. Hai gian Tả-hữu được bài trí 2 kiểu mai huyện. Đặt lư hương thờ “Sơn thần” và “Thổ thần”.

Tào trung điện là công trình mới làm sau này dưới thời Nguyễn, các bộ phận kiến trúc có giá trị sử dụng nhiều hơn là giá trị nghệ thuật.

Kiến trúc thượng điện

Kiến trúc thượng điện là công trình mới được làm thêm sau này vì vậy nghệ thuật kiến trúc đơn giản hơn nhiều so với tòa Nghi môn. Mặt bằng kiến trúc có kích thước: rộng 5m, dài 09,20m

Bao gồm: 3 hàng cột dọc. 4 hàng cột ngang. Tạo thành nhà có 3 gian.

Cột có kích thước: Cao 2,40m, đường kính 0,260. Lòng nhà rộng 3,40m.

Khẩu độ của các gian nhà: gian chính giữa 2,80m.

– Từ bờ cột đến hàng cột thứ nhất bằng 0,80m.

– Từ hàng cột thứ nhất đến hàng cột thứ hai 1,70m.

– Từ hàng cột thứ hai đến hàng cột thứ ba 1,70m.

Kết cấu vì kèo: Vì kèo của thượng điện được làm theo kiểu  vì “kèo cầu cánh ác”nâng đỡ toàn bộ phần trên của 2 mái là bộ phận cột đền nằm trên xà qua giang nâng đỡ thượng lương là một xà ngang nằm trên cột trốn và vươn ra 2 bên đỡ 4 đường hoành của 2 mái.

Phía trước và phía sau của mái nhà được làm theo kiểu thứ tiền bảy màu có tác dụng nâng đỡ tàu mái.

Mái nhà thượng điện được lát bằng rui bản và lợp ngói âm dương giống như mái hạ điện và trung điện.

Bài trí nội thất thượng điện: Cách bài trí của tòa thượng điện hoàn toàn khác so với tòa hạ điện va trung điện.

Tại gian chính giữa thượng điện người xưa đã kiến trúc một khám thờ lớ, 4 phía được đóng ván,khám thờ này bao gồm 4 cột phía trên đẩu vào dưới xà quá giang,phía dưới bám vào mặt đất,khám thờ được lót ván cao cách mặt đất 1 khoảng cách 0,50m.

Kích thước khám thờ:Cao 2,20m rộng 2m dài 2,80m

Trong khám thờ được bài trí bài vị các vị thần như sau:

Khám chính giữa thờ Phùng Hưng

Khám bên trái thờ công chúa Uyên Hòa

Khám bên phải thờ công chúa Phương Dung

Cả 3 khám thờ đều được sơn son thiếp vàng.

Bài trí nội thất của thượng điện chủ yếu tập trung ở trong khám thờ được bài trí ở gian chính giữa còn 2 gian 2 bên để trống.Việc bài trí khám thờ tại gian giữa và vị trí của các vị thần ở trong khám cũng như toàn bộ đồ tế khi ở đây đều toát lên màu sắc tín ngưỡng của Nho giáo.Đồng thời qua cách bài trí như vậy đã toát lên được lòng kính trọng của nhân dân ta đối với các vị thần được thờ.

Ngày nay trong di tích vẫn còn lưu giữ được nhiều tài liệu hiện vật có giá trị về nhiều mặt lịch sử khoa học nghệ thuật. Tài liệu hiện vật của di tích tương đối phong phú về số lượng và chất lượng . Đáng chú ý nhất là một số hiện vật có giá trị điêu khắc bằng đá và bằng gỗ như voi đá, kiệu rồng,khám thờ…..

Hiện vật có giá trị lịch sử

Hai voi đá: 2 con voi là 2 hiện vật có giá trị cao về mặt nghệ thuật điêu khắc trên đá.Kích thước của 2 con voi : Cao từ đỉnh đầu xuống  chân 0,80m, dài từ đỉnh đầu xuống đuôi 0,95m. 2 con voi này được người thợ khăc chạm từ 2 tảng đá xanh.Các bộ phận trên cơ thể voi như đầu, tai, chân, vòi, mắt đã được các nghệ nhân chạm khắc một cách tinh tế tạo nên những đường nét hình khối rất rõ ràng chính vì vậy nhìn 2 con voi trông rất sinh động. Điều đó chứng tỏ trình độ chạm khắc tạo dáng của người thợ rất cao.Hơn nữa sự hiện diện của 2 con voi bằng đá tại đây chứng tỏ trình độ thẩm mỹ của cư dân tại đây khá cao.

Ngày nay hai con voi được trang trí 2 bên bậc lên xuống của tòa Nghi môn.

Kiệu rồng: Một hiện vật bằng chất liệu gỗ có giá trị về nghệ thuật điêu khắc đó là kiệu rồng.kiệu có kích thước dài 3,4m, trong đó có bộ phận cổ và đầu dài 1m, thân dài 1,4m, đuôi dài 1m,chiều rộng của kiểu 1m.

Kiệu gồm 2 bộ phận chính: Thân kiệu và bành kiêu.

– Thân kiệu: là 2 thanh gỗ dài 3,4m được người xưa tạo dáng thật hình tượng 2 con rồng.2 con rồng có đầy đủ các bộ phận:đuôi, đầu, mình và toàn thân kiệu chạm trổ hết sức công phu.Đầu và cổ rồng được tạo dáng trong tư thế đang ngẩng cao hướng về phía trước.Miệng rồng được tạo dáng mở to vì vậy bộ phận mũi rồng chum lại, phía sau gáy rồng được thể hiện 4 dải lông mao theo kiểu cờ đuôi nheo uốn cong,phía dưới cằm rồng được thể hiện 2 dải râu kéo dài xuống tận ngực.

Bộ phận thân rồng là điểm chính giữa của kiểu và cũng là vị trí đặt bảnh kiệu, thân và đuôi rồng được người thợ chú ý thể hiện những đường nét khắc chìm, chạm nổi và tạo dáng uốn cong lên phía sau.Nối liền 2 thân rồng lại với nhau bằng 3 thanh xà ngang có kích thước 0,90m x 0,10x 0,5.

Với hệ thống xà ngang nối liền 2 thân rồng lại với nhau tạo thành hình tượng 2 con rồng đang trong tư thế sóng đôi. Chính vì vậy người xưa còn gọi là kiệu “Long hành”.

Ngựa gỗ: Tại gian thứ 2 và thứ 4 của nhà hạ điện được trang trí 4 bộ xe ngựa( ngựa nằm trên bệ có bánh xe kéo) 4 con ngựa có màu săc khác nhau( trắng, đỏ, nâu, hồng) theo các cụ già kể lại 4 con ngựa này chủ yếu được sử dụng trong dịp lễ kỳ phúc 12/3 âm lịch hàng năm.4 con thuộc 4 giáp :Đông- Đoài- Yên- Thượng. 4 ngựa có kích thước giống nhau:dài 1,20m cao từ lưng xuống 1m, từ đầu xuống 1,60m.

4 con ngựa được tạo dáng trong tư thế đứng tại chỗ, kỷ thuật tạc trên gỗ của người xưa khá cao, thông qua những đường nét đục chạm và bào trơn.Vì vậy các bộ phận như ức, mông, đầu, ngựa, có những vát tròn đầy tạo dáng cho ngựa mập mạp khỏe mạnh. Điều đó chứng tỏ trình độ thẩm mỹ và kỷ thuật đục chạm của những người thợ xưa khá cao.Ngoài những hiện vật có giá trị về mặt điêu khắc trên đá và gỗ đã nêu trên,ngày nay tại di tích còn lưu giữ một số tài liệu hiện vật như sau:

Chất liệu gỗ: Khám thờ sơn son thiếp vàng: 7 cái, kiếm bằng gỗ:20 cái, quả dùy:4 cái, đại đao:8 cái, mâm cỗ bồng 2 cái, cọc sáp 6 cái, độc bình 1 cái, 4 câu đối sơn son, kiệu mai luyện 4 cái, kiệu long cung 2 cái, ngựa 4 con, trống 4 cái, hạc rùa 2 bộ( 1 loại lớn 1 loại nhỏ)

Chất liệu đồng:Lô hương 1 bộ ( gồm có lô hương và 2 con hạc nhỏ), cọc sắp 2 cái, chiêng 2 cái, khánh kiệu 12 bộ, đài trỏm 3, đèn 3 ngọn, voi 1, loa 1

Chất liệu sứ:Bát hương 9 cái, đĩa thờ 34, bát thờ 35, độc bình 1, thạp vư 1, cờ thượng đẳng 9 cái, cờ hợi 2 cái, lọng 4

Chất liệu giấy: 1 cuốn thần phả: gồm có 28 trang và 12 sắc phong của các vị thần.

Câu đối ở đền Phùng Hưng:

Phía trước cột nanh:   

Ngưỡng chi di cao nhị càn khôn bớt lão

Chiêm giả khả kính lâm nhiên nhật tranh nghiêm.

Dịch nghĩa :

Lòng ngưỡng mộ cao như trời rộng như đất mãi không già.

Cảnh đẹp cổ kính được muôn người chiêm ngưỡng.

Hai mặt đối diện:

Chính khí bất dị kim cổ trụ

Linh thanh khả tuấn cựu tân dân

Dịch nghĩa:

Lòng chính khi xưa nay không thay đổi

Tưởng linh thương có khả năng thay đổi lòng dân.

Phía trong cột nanh:

Cao kiên song trụ kinh thiên phong xuy bất động

Trong hậu lượng cơ toản địa vũ đả non ma.

Dịch nghĩa:

Hai cột cao như cột chống trời gió lay không chuyển

Đôi nền thuần hậu mưa đội vẫn không mòn.

Nhà Nghi môn:

Mặt trước:

Cát hiệp đồng nhân phu ngượng vong

Tượng phù đại tráng tủng quan chiêm

Mặt sau:

Cách cố viên tưởng kim cổ ngưỡng

Đỉnh tôn miếu vã nhất sương nghiêm.

Dich nghĩa: 

Cảnh đẹp của đền từ xưa tới nay luôn có người chiêm ngưỡng

Trải bao ngày tháng miếu thờ vẫn còn như mới.

Mặt đối diện:

Tích nhật khí binh trừ quốc nạn

Kim thời bạt địch ngự dân tại

Dich nghĩa: 

Ngày trước thời binh giải phóng dân tộc

Ngày nay thần linh thương phù hộ an dân.

Mặt trước hạ điện: Tại 2 cột quyết

Chính khí bất điêu tùng lịnh tú

Linh căn trường tại nhược phong cao.

Dịch nghĩa:

Lòng chính khí không thay đổi cao lớn như núi tùng

Sự linh thiêng còn lưu mãi núi cao.

* Mặt đối diện:

Luân hoàn trùng tu tuế tại tân

Huân cao chung thịnh sơn chi thượng.

Dịch nghĩa:  

Thay đổi đã hiều năm vẫn còn như mới

Công danh mãi không mòn như đá trên núi cao.

Trước hàng cột nhà hạ điện, phía trước 2 cột trước gian giữa:

Hương hỏa thiên thu trường tự điển

Miếu đại vạn cổ tráng quan chiêm.

Dịch nghĩa:    

Thờ phụng ngàn năm không bao giờ mất

Miếu to lớn muôn thuở vẫn đang còn.

Trong nhà hạ điện:

Vế đối gian giữa 2 cột trước

Hoan nghênh huy hoàng kinh bắc địa

Thần uy hiến hách Việt Nam thiên

Dịch nghĩa:

Sự nghiệp đánh giặc của Phùng Hưng làm kinh động cả đất bắc

Công danh của ông rực rỡ cả trời nam.

Hai cột sau:

Ức niên công đức tùng sơn án

Vạn cổ huân cao tiệp linh từ.

Dịch nghĩa :

Công đức ngàn năm sừng sững như núi tùng

Tiếng tăm muôn thuở như núi chồng lên nhau.

Đền thờ Phùng Hưng có giá trị lịch sử, khoa học, nghệ thuật phong phú.

Giá trị lịch sử: Qua khảo sát và tìm hiểu các tài liệu hiện vật còn lưu giữ trong di tích như Sắc phong, Thần phả… chúng ta hiểu được phần nào thân thế, sự nghiệp và lai lịch của các vị “thần” được thờ tại đây.

Đồng thời những tài liệu, hiện vật chứa đựng trong toàn bộ di tích đã phản ánh được nguồn gốc địa danh, thôn xã qua các thời kỳ thay đổi của lịch sử địa phương, sự hiện diện của di tích ngày nay là cơ sở giúp chúng ta hiểu thêm sự hình thành và thay đôỉ của tên gọi cộng đồng người đến cư dân trú tại đây.

Trong quá trình lịch sử qua tài liệu sắc phong, giúp chúng ta hiểu về mối quan hệ lịch sử, nhân vật và thời đại mà khi nhân vật được thờ tại đây còn sống. Đó là những nguồn tư liệu quý chắc rằng rất có ích cho công tác nghiên cứu va biên soạn các cuốn sử của một địa phương, một dòng họ…

Giá trị khoa học- nghệ thuật văn hóa:

Ngoài giá trị về mặt khoa học lịch sử đã nêu trên di tích đền Phùng Hưng còn chứa đựng giá trị nghệ thuật – văn hóa khá phong phú.Di tích chứa đựng những loại hình nghệ thuật kiến trúc, nghệ thuật điêu khắc, nghệ thuật hội họa.

Nghệ thuật kiến trúc: Như chúng ta đã biết nghệ thuật kiến trúc là một loại hình nghệ thuật sớm xuất hiện cùng với nhu cầu của loài người. Vì vậy các bộ phận kiến trúc của các di tích đền Phùng Hưng còn lại đến ngày nay vẫn chứa đựng đầy đủ giá trị thực dụng và giá trị thẩm mỹ.

Qua các bộ phận, chi tiết kiến trúc ta hiểu được phần nào tư tưởng phong cách con người thời đại.Giá trị về nghệ thuật kiến trúc của di tích được phản ánh khá rõ nét thông qua việc bố trí mặt bằng kiến trúc của di tích.Tổng thể mặt bằng của di tích được bố trí các bộ phận kiến trúc có chiều hướng cao dần từ ngoài vào trong.Người xưa đã tận dụng khá triệt để yếu tố thiên nhiên để tạo dựng nên những công trình xây dựng có giá trị nghệ thuật cao thông qua việc lợi dụng chiều cao của sườn núi.

Chính vì vậy mặt bằng kiến trúc được bố trí hài hòa, đăng đối ở đây vẫn tuân theo một nét đặc trưng của nghệ thuật kiến trúc truyền thống thường được thể hiện theo khuynh hướng nghệ thuật cung đình, đền đài, miếu mạo.

Nghĩa là các bộ phận kiến trúc của di tích được tuân theo một chuẩn mực nhất định của ý thức hệ quân quyền trong xã hôi phong kiến.

Một điểm đáng chú ý về nghệ thuật kiến trúc chứa đựng ở di tích là chất liệu hay nói cách khác chất liệu sử dụng là vấn đề cơ bản quyết định giá trị nghệ thuật để đảm bảo vừa có tính sử dụng lâu dài vừa có cả giá trị thẩm mỹ.

Chất liệu sử dụng để phản ánh ghệ thuật kiến trúc của đền Phùng Hưng chủ yếu là gỗ, gạch, ngói, xi măng.Việc sử dụng hệ thống giá chiêng, kẻ chuyền, hệ thống cột kèo để tạo nên một khung nhà vừa chắc chắn có độ bền cao lại vừa có giá trị thẩm mỹ. Điều đó chứng tỏ người xưa đã nắm bắt chính xác hay nói đúng hơn là đã triệt để tận dụng những yếu tố về lực giằng, lực kéo, lực nén và tải trọng của chất liệu gỗ.

Chính vì vậy đã tạo nên những bộ vì và nhiều vì kết hợp với nhau tạo thành những khung nhà có độ bền vững khá cao, đủ sức chống chọi với thiên tai gió bão.Điều đó được thể hiện khá rõ nét trong việc tạo dáng hệ thống giá chiêng ở tòa Nghi môn thành hình tượng mặt hổ phù đang khuỳnh tay ngài ra 2 bên trong tư thế chống đỡ lại tải trọng của các bộ phận nóc nhà.

Với ý nghĩa trên khi nói về giá trị của nghệ thuật kiến trúc một kiến trúc sư người Pháp tên là Ôguxtơ Pêrê đã khẳng định nguyên tắc như sau:

“Người nào che dấu một bộ phận nào đó của kết cấu là tự mình tước bỏ khả năng trang trí duy nhất hợp quy luật và tuyệt diệu của kiến trúc.

Giá trị nghệ thuật điêu khắc, trang trí

Đi sâu vào từng bộ phận kiến trúc cũng như qua việc khảo sát các hiện vật ta càng thấy rõ giá trị nghệ thuật điêu khắc và trang trí của di tích.

Hệ thống rồng, hổ phù, chim phượng được tạo dáng bằng nghệ thuật điêu khắc ở trên các chi tiết xà, giá chiêng,hay ở trên bờ nóc, bờ đải của mái nhà không chỉ có giá trị về mặt sử dụng mà còn tăng thêm vẻ đẹp cho toàn bộ di tích.

Cái đẹp của di tích không chỉ làm phong phú về đề tài thể hiện,nói lên được tâm tư quan niệm, ước mơ của con người trước thiên nhiên va trong cuộc sống.Cái đẹp ở đây còn thể hiện đường nét điêu khắc tinh tế và tài nghệ thuật của các bậc thợ ngày xưa.

Ngày nay trên các chi tiết của các công trình kiến trúc vẫn còn giữ được những mỏng chạm bong kênh, chạm thủng, tạo nên những con vật trong bộ “Tứ linh” “ Tú quý” được bàn tay người xưa sáng tác nên hết sức có “Thần”

Ngoài các chi tiết chứa đựng giá trị nghệ thuật điêu khắc đã nêu trên hiện trong di tích còn lưu giữ được nhiều hiện vật bằng đá , bằng gỗ có giá trị về nghệ thuật điêu khắc.

Trước hết phải nói đến hệ thống kiệu rồng , kiệu “mai luyện” kiệu “long đỉnh” và 2 con voi đá.Những hiện vật trên là những tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao về mặt điêu khăc.

Từ 2 tảng đá to các nghệ nhân đã khắc chạm nên hình tượng 2 con voi những đường nét chạm khắc tài nghệ của người xưa đã tạo nên những bộ phận chi tiết trên thân voi như vòi ,tai,mắt, mông..trông rất sinh động.Ngoài những giá trị nghệ thuật kiến trúc,nghệ thuật điêu khắc tại di tích còn chứa đựng giá trị nghệ thuật hội hạo.

Các bức họa được trang trí ở hệ thống cửa trước nhà trung điện.Hình tượng thể hiện là hoa lá, chim phượng.Qua khảo sát những bức họa trên hệ thống ván cửa ta thấy được phần nào sự phát triển và kế thừa về trình độ hội họa truyền thống cũng như kỷ thuật pha chế màu sắc của người xưa khá cao.Mặc dù đã trải qua gần 100 năm nhưng những đường nét màu sắc vẫn còn rất tươi mà vẫn dung dị mộc mạc và đằm thắm.

Chính vì vậy khi đánh giá về những tác phẩm hội họa ngày xưa các nhà nghiên cứu đã nhận xét:

“ Nhìn những màu sắc âý người ta liên tưởng đến một làn chèo cổ, một giọng ngâm sa mạc được cất lên giữa không gian lồng lộng trời mây”

Những bức họa có độ màu bền vững là bởi những màu sắc thanh nhã được pha chế với trình độ cao giữa các màu hòe, hiên chàm, đỏ …đã tạo nên những đường nét và cảnh vật trong bức họa rất có thần và có độ bền vững lâu dài.

Giá trị lịch sử khoa học  nghệ thuật văn hóa của di tích đền thờ Phùng Hưng chưa thể nói là đặc sắc nhất. Song với quy mô của di tích và sự hiện diện của một số loại hình nghệ thuật và giá trị lịch sử đã nêu trên giúp chúng ta hiểu thêm về tâm hồn của cư dân địa phương.

Điều đó phản ánh được sư giao lưu tính kê thừa của văn hóa truyền thống dân tộc. Mặt khác phản ánh đời sống trí tuệ và khả năng cải tạo thiên nhiên, đấu tranh xã hội, tạo lập nên một cuộc sống văn minh hun đúc nên một truyền thống văn hóa Việt Nam có tính kế thừa và sáng tạo của cha ông ta thuở trước.

Ngày nay di tích nằm trên một vùng đất được giới hạn bởi hệ thống tường bao.Tổng thể kiến trúc của di tích nhìn chung còn tương đối nguyên vẹn. Qua khảo sát các bộ phận kiến trúc ta thấy:

Các công trình kiến trúc còn lại đến ngày nay không phải được khởi công xây dựng cùng một thời gian.

Các bộ phận kiến trúc đã có sư thay đổi, chỉnh sửa nhỏ. Mặc dù hiện nay trong di tích không còn lưu giữ một tài liệu nào nói về thời gian xây dựng cũng như thời gian tu sửa một số chi tiết các bộ phận của di tích. Đồng thời thông qua việc tìm hiểu trong nhân dân và phương pháp so sánh đối chiếu với các di tích khác được biết:

Di tích đền Phùng Hưng do nhân dân làng Quỳnh tụ xây dựng lên.Dưới thời Nguyễn tuy ngày nay không có tài liệu ghi chép cụ thể về ngày tháng khởi công va hoàn thành cũng như sự đóng góp và các tốp thợ….

Nhưng qua bài về dựng đền Phùng Hưng ngày nay còn lưu giữ tại địa phương cho biết.Đền được làm dưới triều Nguyễn bài vè mở đầu như sau:

                                 “Lục triều Minh mệnh cửu niên

                                  Lập điện cầm quyền đổi sắc minh tân

                                  Vua trách ân cần

                                 Ba châu này có một

                                 Bốn huyện này có một …..”

Theo như bài vè cho biết thì đền được làm vào năm Minh Mệnh thứ 9 (tức năm Mậu tý 1828).

So sánh và đối chiếu với nguồn tài liệu khác thì cho biết chính xác rằng: đền không phải khởi công xây dựng vào thời Nguyễn (1828). Căn cứ vào sắc phong cho đền làng Quỳnh tụ hiện còn giữ trong di tích thì có sắc phong của triều vua Cảnh Hưng.

Sắc phong ghi rõ: Cảnh Hưng nguyên niên thất nguyệt, nhị thập tứ nhật ( ngày 24/7 năm cảnh hưng thứ nhất).

Theo cuốn niên biểu lịch sử Việt Nam  cho biết.Năm Cảnh hưng thứ nhất là năm 1740 như vaayh đền Phùng Hưng thời gian khởi công cụ thể vào ngày nào thì khó đoán định, nhưng chắc chắn là trước năm 1740 tức là dưới triều vua Lê Hiển Tông.

Qua so sánh nghệ thuật kiến trúc và thời gian sắc phong ta có thể khẳng định rằng: Bộ phận còn lại của thời Lê hiện nay là tòa Nghi môn, còn hạ điện trung điện và thượng điện được làm lại vào năm 1928 dưới thời Nguyễn như bài vè làm đền cho biết và đến đây ta có thể nói rằng:Năm 1928 là năm đền Phùng Hưng được trung tu lớn cả về thời gian lẫn quy mô chính không phải là năm khởi công xây dựng. Bài vè có ghi như sau:

                             Đền làm 4 huyện

                            Đã khắp vang lừng

                            Xã mất của cũng ưng

                            Thợ thêm công cũng đáng

                            Đền làm 6 tháng (176 ngày)

                             Mới được thành công”

Ngày nay có những bộ phận kiến trúc đã hỏng do mưa nắng thiên tai bão lũ lụt.Làm lại hoàn toàn là bộ phận kiến trúc cột nanh. Theo các cụ già kể lại: Bộ phận kiến trúc cột nanh trước đây của di tích được xây dựng hoàn toàn bằng đá xanh,nhưng do bị gió bão xô đổ cây gạo cổ thụ trước cổng đền đập vào nên bị hỏng hoàn toàn. Năm 1983 nhân dân làng Quỳnh tự đã tổ chức xây dựng lại bằng chất liệu vôi vữa và gạch. Trong lần tu sửa này do không ý thức được về mặt khoa học  bản tồn bảo tàng nên các cụ đã sửa lại cổng ra vào bằng cách xây đá ngăn cách lối ra vào của di tích.

Do những lần tu sửa không ghi chép hơn nữa đền đã tồn tại một thời gian tương đối lâu.Vì vậy ngày nay không có tài liệu ghi lại là di tích đã trải qua bao nhiêu lần tu sửa. Nhưng qua hiện trạng kiến trúc di tích đồng thời theo lời kể của các cụ cao tuổi trong làng ta có thể khẳng đinh: Những hiện trạng kiến trúc ngày nay không phải là kết quả của một lần xây dựng, đồng thời di tích đã có một lần tu sửa lớn vào năm 1928 (lần thứ 8).

Mặc dầu vậy, hiện trạng kiến trúc của di tích còn tương đối nguyên vẹn. Không có tài liệu ghi chép cụ thể thời gian khởi công xây dựng đền cũng như những lần tu sửa. Qua khảo sát so sánh với một số di tích khác về kiến trúc, trang trí ta có thể đoán định là di tích được làm từ thời Lê Cảnh Hưng và được trùng tu lớn vào thời Nguyễn.

Ngày nay do mưa bão gây ra nên một số ngói gốc của di tích đã bị vở, một số chi tiết kiến trúc mảng chạm khắc của tòa Nghi môn bị hỏng, cần thiết phải tu sữa cấp thiết để tránh tình trạng hư hỏng nặng

Đáng lưu ý là một số lượng ngói cần phải thay thế lớp ngói tây.Để như vậy sẽ mất tính nguyên gốc va sự cổ kính của di tích.

Đối với di tích đền Phùng Hưng phương án phát huy tác dụng tốt nhất là thành lập tiểu hội bảo vệ di tích mà nòng cốt là 80 cụ thành viên hội Bảo thọ của 3 xã Quỳnh xuân, Quỳnh văn, Quỳnh tân. Đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của ban văn hóa xã, biến di tích thành trung tâm sinh hoạt văn hóa lành mạnh của các cụ hội Bảo thọ. Ngày lễ, ngày tết tổ chức các hoạt động văn hóa lành mạnh của tập quán địa phương. Các khu vực, cây cảnh, cây xanh, giao cho các cụ trong hội Bảo thọ quả lý, sử dụng.

Trước đây hàng năm tại di tích thường tổ chức lễ kỳ phúc đầu năm vào ngày 11/3 âm lịch, nhân dân làng Quỳnh Tụ tổ chức lễ rước bài vị của các vị thần từ đền ra đình làng sau đó lại rước về gọi là lễ hồi quy-yên vị.

Tổ chức hội rước là một hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian mang tính dân tộc . Phản ánh đời sống của nhân dân tại vùng này, thông qua lễ kỳ phúc hàng năm của di tích nên chăng tổ chức tốt lễ – hội thông qua đó tổ chức nói chuyện lịch sử, truyền thống sâu rộng trong quần chúng nhân dân về thân thể sự nghiệp của vị được thờ tại di tích.Trên cơ sở đó kêu gọi nhân dân phát huy tinh thần bảo vệ di sản văn hóa bằng các hành động thiết thực như quên góp hòm công đức …

Đó là hình thức tốt nhất phù hợp với tình hình thực tế và phong tục tập quán của nhân dân địa phương.Đồng thời đó là điều kiện tốt để nhân dân làm chủ di sả văn hóa, đáp ứng được nhu cầu tín ngưỡng với truyền thống “ Uống nước nhớ nguồn” từ ngàn đời nay của dân tộc.

Trước đây các triều đại phong kiến Việt Nam đã có các sắc phong ngày nay còn lưu giữ tại di tích, các sắc phong ghi rõ:

“ Sắc Nghệ an tỉnh Quỳnh lưu huyện Quỳnh tụ xã tòng tiền phụng sự”

bảo tàng tổng hợp lập hồ sơ khoa học.UBND tỉnh lập tờ trình đề nghị bộ VH-TT-TT công nhận xếp hạng đền thờ Phùng Hưng là di tích lịch sử Việt Nam của nhà nước.

Những sắc phong đền Phùng Hưng

1 - Sắc : Nghệ an tỉnh, Quỳnh lưu huyện, Quỳnh tụ xã, tòng tiền phụng sự nguyên tặng duệ bảo trung hưng linh phủ đệ nhị phủ vương Phương Dung thánh nương công chúa tôn thần bảo quốc tỷ dân nậm trước linh ứng thiết mông. Ban cấp sắc phong chuẩn hứa phụng sự tứ kim chính trị trẫm tứ tuần đại khánh tiết kinh ban bảo thiệu ân lệ long đăng trật tước gia tặng trung hung thượng đẳng thần đặc chuẩn phụng sự dụng chí quốc khánh nhi thần tự điền khiêm tai.

Khải định cửu niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật

                            (Giáp tý 1924).

2 - Sắc Nghệ an tỉnh, Quỳnh lưu huyện, Quỳnh tụ xã tòng tiền phụng sự, nguyên tặng duệ bảo trung hưng linh phủ Uyên hòa trinh tịnh uyển miện cung phi tôn thần bảo quốc tỷ dân nậm trước linh ứng tiết mông ban cấp:

Sắc phong chuẩn hứa phụng sự tứ kim chính trị trầm tứ tuần đại khánh tiết kinh ban bảo thiệu đàm ân lệ long đăng trật tước gia tặng trai trịnh trung đẳng thần.Đặc chuẩn phụng sự chung chí quốc khánh nhi thân tự điền khâm tai.

Khải định cửu niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật

(Giáp tý 1924)

3 - Sắc hiệu linh đôn tịnh Cao sơn, Cao các chi Hộ quốc tỷ dân nậm trước linh ứng tứ kim lịch ưng.

Mệnh diện niêm thần hưu khả gia tặng hiệu linh đôn tịnh hùng tuấn chi thần nhưng chuẩn Quỳnh lưu huyện Quỳnh tụ xã y cựu phụng sự thần kỳ tương hựu bảo ngã lê dân khâm tại.

Thiệu tự lục niên tứ nguyệt nhị thật lục nhật

     (Bính ngọ 1846)

4 - Sắc hiệu linh Cao sơn- Cao các chi thần hộ quốc tỷ dân nậm trước linh ứng minh mệnh nhị thập thất niên tự ngã.

Thánh tổ nhân hoàng đế ngũ tuần đại khánh tiết khâm phụng bảo chiêu đàm ân lệ long đẳng trật tứ kim lịch ưng cảnh mệnh điện niệm thân hữu khả gia tặng hiệu linh đốn tịnh chi thần ưng chuẩn.Quỳnh lưu huyện,Quỳnh tụ xã y cựu phụng sự thần kỳ tương hữu bảo ngã lê dân khâm tai.

5 - Sắc chỉ Nghệ an tỉnh, Quỳnh lưu huyện, Quỳnh tụ xã tòng tiền phụng sự duệ bảo trung hưng linh phù Phương Dung thánh nương công chúa chi thần,duệ bảo trung hưng linh phù Uyên Hòa trinh tịnh chi thần thiết kinh ban cấp.

Sắc phong chuẩn kỳ phụng sự duy tân nguyên niên tấn quang đại lễ kinh ban bảo chiếu đài ân lệ long đẳng trật đặc chuẩn cựu phụng sự dụng chí quốc khánh nhi thân tự điền khâm tai.

Duy tân tam niên bát nguyệt thập nhất nhật

(Kỷ Dậu 1909)

6 - Sắc Nghệ an tỉnh, Quỳnh lưu huyện, Quỳnh tụ xã phụng sự, Uyên hòa trinh tịnh chí thân nậm trước linh ứng hướng cai vị hựu dự phong tứ kim lịch thừa cảnh mệnh điện niệm thần hưu trước phong vị  duệ bảo trung hưng linh phù chi thân chuẩn ưng cựu phụng sự thần kỳ tương hữu bảo ngã Lê dân khâm tai.

Thành thái lục niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật

(Giáp Ngọ 1894)

7 - Sắc: Nghệ an tỉnh, Quỳnh lưu huyện, Quỳnh tụ xã phụng sự Phương Dung thành nương công chúa chi thần nậm trước linh ứng hướng lai vị hựu dự phong tứ kim phi thừa cảnh mệnh điến niệm thần hưu trước phong vị đực bảo trung hưng linh phù chi thần chuẩn ưng cựu phụng sự thần kỳ tương hữu bảo ngã lê dân khâm tai.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân tộc Nguyễn Cảnh Thành

Tài liệu nghiên cứu năm 2018