Nằm trong quần thể di tích lịch sử đình - đền - chùa, đền Rừng Cấm và đình Quang Húc (xã Quang Húc, huyện Tam Nông) không chỉ đơn thuần là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa tinh thần sống động của người dân địa phương đậm nét dấu ấn tín ngưỡng thờ, cúng Hùng Vương; mà nơi đây còn khẳng định lịch sử trường tồn của một ngôi làng nhỏ bên dòng sông Bứa trong xanh.

Trải qua những thăng trầm của lịch sử, đền Rừng Cấm và đình Quang Húc không còn giữ được trọn vẹn nét nguyên sơ ban đầu nhưng những dấu tích còn lại gợi không ít suy tưởng cho những người muốn tìm về chốn xưa.

Ngôi đền thiêng giữa đại ngàn

Từ bao đời nay, dân làng Quang Húc (huyện Tam Nông) vẫn truyền miệng những câu chuyện huyền huyền thoại gắn với lịch sử dân tộc về ngôi đền thiêng trong Rừng Cấm mà chỉ cần nhắc đến tên khu rừng, ngay cả người dân bản địa cũng e ngại vì sợ mạo phạm.

Theo các bậc cao niên trong làng kể lại, đền Rừng Cấm và đình Quang Húc gắn với huyền thoại Thời Hùng Vương thứ XVIII. Nhờ công lao của Đức thánh Tản Viên cùng hai em là ông Hiền, ông Sùng và hai anh em người làng Quang Húc là Trần Hà, Trần Giới nên đã hai lần chiến thắng giặc Thục.

Để tưởng nhớ công ơn của các vị thần, người dân làng Quang Húc đã cùng nhau góp công, góp sức xây dựng nên ngôi đền. Được các vị thần báo mộng nên ngôi đền này đặc biệt ngay từ vị thế lựa chọn để xây dựng.

Tọa lạc ở mảnh đất cát địa như tòa sen, trên đỉnh Rừng Cấm - vị trí cao nhất vùng, theo truyền thuyết ở đây có ghi hai bà Trưng phất cờ khởi nghĩa; đằng sau là “huyền ngũ cao dầy” núi non trùng điệp; hai bên tựa vào dãy núi thế “long quần”, “hổ ngồi”; trước mặt là dòng sông Bứa như dải lụa xanh vắt mình qua cánh đồng bốn mùa trù phú, màu mỡ. Bao bọc xung quanh đền là đại ngàn âm u và tĩnh lặng, bởi thế ngôi Đền càng thêm vẻ huyền bí, linh thiêng.

Được cho là xây dựng vào khoảng thế kỷ XVII nhưng do bom đạn và thời gian tàn phá, mãi đến năm 2004, đền Rừng Cấm mới được tu sửa và hoàn thành vào cuối năm 2005.

Dấu tích còn lại là những tầng bậc đá ong và một đế chân cột xếp dọc theo lối cổng lên đền. Ngôi đền được xây dựng kiểu chữ Nhất với tổng diện tích là 360m2. Trong đó, đền chính rộng 36m2 thờ Tam vị thượng đẳng thần gồm: Đệ nhất Tản Viên Sơn đại vương (Nguyễn Công Tuấn), Đệ Nhị Cao Sơn đại vương (Nguyễn Công Hiển), Đệ Tam Trung đại vương (Nguyễn Công Sùng) ở chính cung và Nhị vị đại Vương gồm: Đệ Tứ Giới thần đại vương (Trần Giới), Đệ Ngũ Hạ thần đại vương (Trần Hà) ở tả ban, hữu ban.

Đền còn có tả mạc, hữu mạc là nơi để nghỉ ngơi cho người dân đến cầu, cúng. Dù mới được tôn tạo và xây dựng lại nhưng không vì thế mà ngôi đền mất đi vẻ uy nghi vốn có. Để lên được đền, ta phải trèo qua 205 bậc đá và một lối mòn đầy lá mục. Người dân nơi đây tin vào sức mạnh siêu phàm của đức thánh thần và vì thế, ngôi đền là cầu nối giữa họ với các bậc thần linh.

Nhân dân lên đền để cầu an trong những dịp lễ tết hay cầu may khi muốn làm một việc lớn. Những câu chuyện xung quanh đền Rừng Cấm được kể bằng sự kính nể không giấu giếm, đó cũng là những câu chuyện để nhắc nhở, giáo dục con cháu sống hướng tới “chân, thiện, mỹ”.

Nếu đền Rừng Cấm là nơi thờ vọng Tam vị thượng đẳng thần và Nhị vị đại vương thì đình Quang Húc được xây dựng để thờ chính và tổ chức lễ tế vào dịp lễ hội mùng 9, mùng 10 tháng hai âm lịch hàng năm.

Đình Quang Húc nằm trên gò cao, quay về hướng Đông Bắc. Phía tây là con sông Bứa chạy dài theo, có rừng Tập Ngựa liên quan đến 18 vị tướng quân trong truyền thuyết Hùng Vương. Khi nhắc đến ngôi đình đã được công nhận là Di tích lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia vào năm 1992 này, người dân Quang Húc không khỏi tự hào với gốc gác, ý nghĩa tên làng mình còn in đậm bút tích ngay từ đôi câu đối lối vào trong trước cửa hậu cung của ngôi đình:

“Quang thiên chi hạ thần công hiển

Húc nhật vinh thăng thánh đức luân”

Tạm dịch là:

"Chiến công hiển hách của thần như cỏ cây rác rưởi dưới ánh sáng mặt trời

Sự nghiệp công danh của thánh tôi quý như mặt trời mọc".

“Quang” là ánh sáng, “Húc” là bóng sáng mặt trời mọc. Hai chữ “Quang Húc” có ý nghĩa là vầng ánh sáng, rực rỡ như mặt trời mới mọc đủ nói lên tính chất thiêng liêng, trang nghiêm đẹp đẽ của tên làng và ngôi đình Quang Húc.

Được xây dựng vào khoảng đầu thế kỷ thứ XVII với kiểu chữ Đinh truyền thống, đình có tổng diện tích là 6624m2 gồm phần hậu cung, tả mạc, hữu mạc, nhà đại bái 5 gian, sân đình hành lễ, sân trước nhà đại bái, sân trước vào cổng đình. Trải qua nhiều lần tu sửa, ngôi đình vẫn được giữ được kiến trúc cũ và may mắn giữ được gần như nguyên vẹn phần hậu cung độc đáo lúc ban đầu.

Bên trên xà thượng ngay cửa vào hậu cung còn bức hoành phi sơn son thiếp vàng có bốn chữ “Thánh cung, Vạn tuế”, Lối đi vào trước cửa hậu cung có 2 câu đối: “Nam thiên hiến thánh trị dân phúc/ Bắc địa sưng thần cử quốc tôn”.

Ngoài ra, những vòm cong của trụ đỡ kèo, cột được chạm trổ, điêu khắc đầy nghệ thuật; những cột gỗ lim sần sùi, nứt nẻ hay bộ chấp kích 16 chiếc cùng những di vật khác vẫn được giữ gìn cẩn thận chính là minh chứng cho vẻ đẹp thuần hậu, nguyên sơ nơi đây của lịch sử văn hóa dân tộc trên 300 năm trôi qua.

Hiện nay, 17 đạo sắc phong qua các thời vua Minh Mệnh, Thiệu Trị, Thành Thái, Duy Tân, Tự Đức và Đồng Khánh vẫn được giữ gìn nhưng thật tiếc khi chưa có ai giải mã được hết để thấy được đầy đủ vẻ đẹp, ý nghĩa của ngôi đình này.

Có thể nói, đình Quang Húc có một sắc thái khác thường, nơi đây tôn thờ Tản Viên Sơn thánh - Một trong bốn vị thần “bất tử” của thần thoại Việt Nam và cúng thờ các vị thánh thần thời Hùng Vương dựng nước. Ngoài ra, trong khuôn viên đình Quang Húc còn có miếu thờ Đệ thất Quế Hoa công chúa (Quỳnh Hoa) và Đệ lục Quỳnh Hoa công chúa (Quỳnh Nương) rất thiêng gắn với tích về chiến công hiển hách của bà Quỳnh Hoa, Quế Hoa giúp Nhị vua Hai Bà Trưng đánh giặc Tô Định. Điều này nói lên thế giới tâm linh độc đáo của dân làng Quang Húc mà ở đó, thế giới thiêng liêng chỉ có những gì cao cả nhất, lương thiện và đẹp đẽ nhất.

Đình, đền Quang Húc với những giá trị lịch sử vô giá đã góp thêm sự giàu có trong kho tàng lịch sử văn hóa dân tộc. Gắn với những câu truyện dân gian độc đáo, đình Quang Húc và Đền Rừng Cấm trở thành nơi thực hành tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, thể hiện lòng tri ân hướng về cội nguồn dân tộc của con cháu đất Tổ Vua Hùng.

Thùy Linh