Đền Sái nằm trên núi Sái, một ngọn núi nổi lên giữa cánh đồng mênh mông ven sông Cà Lồ. Theo các huyền tích, núi Sái là ngọn núi lớn nhất trong bảy ngọn núi thiêng Thất Diệu Sơn ở thôn Thụy Lôi, xã Thụy Lâm, Đông Anh, Hà Nội. 7 gò núi như 7 con rùa, trong đó con rùa đầu đàn là núi Sái.

Đền thờ thần Huyền Thiên Trấn Vũ (Chấp Minh, Chân Vũ, Trấn Võ). Huyền Thiên Trấn Vũ là một trong những vị thần được thờ phụng phổ biến tại Trung Quốc và các nước Á Đông. Đây là vị thần tượng trưng cho sao Bắc cực và là thủy thần. Theo hầu Trấn Vũ là thần tướng Quy, Xà và Ngũ long thần tướng.

Đông Anh là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi lưu  giữ nhiều giá trị văn hóa đặc sắc từ thời An Dương Vương. Từ trung tâm huyện, đi theo đường Đản Dị về xã Thụy Lâm sẽ đến khu di tích đền Sái, một điểm du lịch vừa có ý nghĩa lịch sử, vừa có giá trị tâm linh đã được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia, được nhiều người biết đến.

Đền Sái nằm trên đỉnh ngọn Thất Diệu Sơn, giữa cánh đồng tiếp giáp với huyện Yên Phong (tỉnh Bắc Ninh), cách di tích Cổ Loa 15 km về phía bắc. Đền Sái thờ đức Huyền Thiên Trấn Vũ, tương truyền khi xưa là người giúp Vua An Dương Vương diệt trừ tinh gà trắng để xây thành Cổ Loa.

Để ghi nhớ công ơn của đức ngài, nhà vua cho xây dựng ngôi đền này. Sau khi Vua Lý Thái Tổ rời đô từ Hoa Lư về Thăng Long, nhà vua đã về đây để cầu đức Huyền Thiên Trấn Vũ. Nhà vua xin rước bài vị về kinh thành. Huyền Thiên Trấn Vũ được lập đền thờ tại Quán Thánh và trở thành một trong Thăng Long tứ trấn. Đền Sái, nói cách khác là đền thờ gốc của đền Quán Thánh. 

Đền Sái được xây dựng theo kiến trúc cổ của người Việt “tiền Thần, hậu Phật”, vào khoảng cuối thời Lê, đầu thời Nguyễn. Tam quan đền còn gọi là Ngũ môn quan do có ba cửa chính và hai cửa phụ. Trên cổng Tam quan có nhiều hình long, ly, quy, phượng, rồng vờn mây, hổ phù được đắp nổi. Bước qua cổng Tam quan là gác chuông ba gian, hai chái do dân làng dựng lên trên nền cũ đã bị bom đạn của chiến tranh tàn phá.

Bên trên treo một chiếc chuông đồng lớn do nhân dân cung tiến. Đi tiếp là nhà Kính thiên với sáu đầu đao cong vút, rồng mây tám mái mềm mại, là một công trình kiến trúc tuyệt đẹp.

Giữa nhà Kính thiên là tấm bia đá có niên đại Chính Hòa năm Tân Tỵ 1701, mang giá trị nghệ thuật và mang ý nghĩa lịch sử. Sau nhà Kính thiên là nhà Tiền tế và nhà Tiền đường được dựng lại theo kiến trúc cổ của ngôi đền khi xưa. Trong những công trình còn lưu giữ lại, thì hậu cung của đền là công trình cổ nhất.

Những viên gạch lát nền của hậu cung là loại gạch cổ từ thời Lê được trang trí nổi hình rồng. Chính giữa hậu cung là nơi thờ Huyền Thiên Trấn Vũ. Bức tượng Ngài được trùng tu theo hình dáng cũ, vẫn giữ lại hầu hết những đường nét khi xưa. Chùa Sái nằm sau đền, trong quần thể của khu di tích. Chùa cũng là một trong những công trình cổ được di dời từ ngôi chùa cũ trong làng Thụy Lôi, phục vụ việc chiêm bái của người dân sau những tàn phá của chiến tranh và thời gian.

Những giá trị lịch sử và dấu tích còn lưu giữ lại ở đền Sái đem đến cho khu di tích này dáng vẻ cổ kính, uy nghiêm mà ít khu du lịch tâm linh nào hiện nay còn giữ lại được. Không chỉ thế, phong cảnh ở khu vực đền cũng rất đẹp. Bao quanh khu đền là rừng cây xanh tươi với nhiều cổ thụ, ven con đường dẫn ra sau rừng cây là những viên đá với hình thù kỳ lạ, không biết có tự bao giờ. 

Nếu về đây vào ngày 11 tháng Giêng, bạn sẽ được hòa vào không khí của lễ hội Rước vua giả, một trong những lễ hội đặc sắc nhất của người dân đồng bằng Bắc Bộ dịp đầu xuân, thưởng thức món giò mo độc đáo, hay món xôi vò được nấu từ gạo nếp cái hoa vàng của vùng quê Thụy Lôi.

Ngày rằm, mồng một (âm lịch), từ sáng sớm, ta nghe thấy tiếng chuông chùa vang lên giữa khu di tích từ trên đỉnh núi uy nghi, sẽ thấy tâm hồn bỗng nhẹ đi, những muộn phiền cuộc sống như được buông bỏ. Ngày cuối tuần đến đây, trong khói hương trầm, giữa tiếng xào xạc cây rừng, thoảng mùi hương ngọc lan, vang đâu đây tiếng chim lảnh lót và những giai điệu bình dị của làng quê, ta thấy thật bình an. 

Theo truyền thuyết, vào thuở sơ khai, ngài là thần thú Rùa cổ đại, tu hành thành vị thần Bắc Đẩu Tinh Quân trên Thiên giới, thuộc nhóm Tứ linh (một khái niệm hình tượng trong thiên văn, triết học, phong thủy,... phương Đông): Thanh Long của phương Đông; Bạch Hổ của phương Tây; Chu Tước của phương Nam; Huyền Vũ của phương Bắc.

Huyền Thiên Trấn Vũ được thờ phụng ở nhiều nơi. Tượng thần Chân Vũ thường được tạc dáng đang ngồi, tay trái bắt quyết, tay phải chống lên thanh gươm; thanh gươm chống lên lưng rùa, có con rắn cuốn quanh.

Tương truyền, vua An Dương Vương (vua Việt Nam, trị vì 257 - 208 TCN / 208 - 179 TCN) xây thành Cổ Loa, cứ ngày đắp, đêm lại bị đổ. Vua bèn lập đàn cầu khẩn, được Huyền Thiên Trấn Vũ sai thần Kim Quy hiện ra mách  kế giết kẻ phá thành là yêu ma Bạch Kê Tinh. Sau đó, thành mới xây xong.

Tưởng nhớ công tích của Đức thánh, vua đã cho xây đền trên đỉnh núi Thất Diệu để thờ. Đây cũng là nơi Huyền Thiên đã tu luyện và cũng được gọi là Vũ Đương Sơn.

Hằng năm cứ đến tiết xuân, vua Thục Phán An Dương Vương lại đưa quan quân về bái yết. Nơi này trở thành một hành cung, vì vậy còn có tên là Kim Khuyết Cung.

Về sau, thấy đại giá đi lại làm hao phí thời giờ và tiền bạc của dân, nên vua giao cho dân Thụy Lôi thay mặt mình thực hành nghi lễ cúng tế. Ngày nay, hằng năm dân làng lại chọn ra người có đủ tài đức đóng vai vua và các quan tứ trụ cận vệ để rước vào ngày 11 tháng giêng.

 Lễ hội Rước vua đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Vua Lý Thái Tổ (hoàng đế sáng lập nhà Lý, trị vì năm 1009 – 1028) sau khi dời đô ra Thăng Long, đã đến núi Sái cầu Huyền Thiên và sinh được hoàng tử. Thấy công đức của Huyền Thiên rất to lớn, nhà vua đã cho xây đền Trấn Vũ (tức đền Quán Thánh) ở phía Bắc kinh thành, xin rước hiệu duệ Huyền Thiên về đó để thờ. Từ đấy, Huyền Thiên trở thành vị thần trấn Bắc trong "Thăng Long tứ trấn".

Đây là khái niệm xuất hiện trong dân gian để chỉ về bốn ngôi đền thiêng trấn giữ các phương của  thành Thăng Long: Trấn Đông là đền Bạch Mã tại phố Hàng Buồm, thờ thần Long Đỗ - thành hoàng Hà Nội; Trấn Tây là đền Voi Phục hay đền Thủ Lệ tại Công viên Thủ Lệ, thờ Linh Lang - một hoàng tử thời nhà Lý; Trấn Nam là đền Kim Liên tại phường Phương Liên, Đống Đa, thờ Cao Sơn Đại Vương; Trấn Bắc là đền Quán Thánh hay đền Trấn Vũ tại đường Thanh Niên, thờ Huyền Thiên Trấn Vũ. 

Đền Sái nằm trên đỉnh núi Sái, có bố cục hướng Nam với nhiều hạng mục công trình: Nghi môn, Gác  chuông, Kính Thiên, Tiền tế, Chính điện, chùa, nhà Mẫu và các công trình phụ trợ khác.

Sơ đồ mặt bằng đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

  Phối cảnh tổng thể đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Nghi môn

Phía trước Nghi môn là sân trước đền, bao quanh bởi cánh đồng lúa. Chính giữa trục của sân trước đền có một bức đại tự bằng đá. Hai bên sân có hai ao hình tròn, có tên là Ao Tiên.

Nghi môn đặt trên sườn đồi. Từ đường lên tới Nghi môn phải qua một hệ thống bậc với 15 bậc chính và hai dãy bậc nhỏ hai bên. Phân cách giữa dãy bậc chính và dãy bậc phụ hai bên là lan can đá chạm hình tượng rồng. 

Nghi môn (Ngũ môn quan) đền Sái tạo thành một khối cổng có tới 5 lối ra vào.
Khối cổng chính giữa tương tự như tam quan của các ngôi đình, đền khác với cổng chính rộng, mái chồng diêm 2 tầng, 8 mái. Phân chia 3 cổng là trụ tường, thân trụ có các ô câu đối.

Giới hạn hai bên của khối cổng chính là 2 trụ biểu mỗi bên. Hai trụ biểu phía ngoài, đỉnh trụ trang trí con nghê chầu; Hai trụ biểu phía trong, đỉnh trụ trang trí tứ phượng. Cả 4 trụ biểu có thân trụ phía trên trang trí các ô lồng đèn, phía dưới trang trí câu đối, đế thắt dạng cổ bồng. Giữa trụ biểu và cổng là mảng tường trang trí hình tượng voi. Hai cổng phụ hai bên nhỏ, có mái che. Rìa của cổng phụ cũng có 2 trụ biểu nhỏ, trang trí đơn giản.

 Phía trước Nghi môn đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Ngũ môn đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Sân đền, Gác chuông và tòa Kính Thiên 
Sân đền sau Nghi môn được chia thành nhiều bậc thềm, lên cao dần. Giữa các bậc thềm là hệ thống bậc cho người đi lại.

Gác chuông nằm trên một bậc thềm cao, phía sau Nghi môn. Công trình 3 gian, 2 chái, cao 2 tầng, theo kiểu chồng diêm với 8 mái; bốn phía không có tường bao quanh; các cột chính bằng gỗ, riêng 4 cột góc xây gạch. Công trình mới được phục dựng lại từ năm 1989. Trên gác treo quả chuông đúc vào thời vua Thành Thái (hoàng đế thứ 10 triều Nguyễn, trị vì 1889- 1907). Một bên của Gác chuông còn treo một chiêng đồng.

Tòa Kính Thiên nằm trên một bậc thềm cao hơn bậc thềm đặt Gác chuông, sát phía trước tòa Tiền tế. Công trình có mặt bằng hình vuông; mái chồng diêm; 2 tầng 8 mái; 4 cột trong bằng gỗ; 4 cột góc xây gạch. Chính giữa tòa Kính Thiên là tấm bia hình trụ có tên “Huyền Thiên Đạo Quán”, dựng năm 1701. Bốn mặt bia đều khắc chữ, ca ngợi cảnh đẹp vùng núi Sái, lịch sử và công đức của Đức thánh Huyền Thiên Trấn Vũ…và các vị có công trong việc xây dựng đền.

 Từ Nghi môn qua bậc thang tới sân đền với Gác chuông, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Gác chuông đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Bên trong Gác chuông đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Từ Gác chuông qua hệ thống bậc dấn đến Nhà bia hay tòa  Kính Thiên, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Nhà Bia hay tòa Kính Thiên, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Bia hình trụ có tên “Huyền Thiên Đạo Quán” trong tòa Kính Thiên, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Tiền tế
Tòa Tiền tế đặt trên một bậc thềm cao hơn bậc thềm đặt tòa Kính Thiên. Công trình mới được trùng tu năm 1999, gồm 5 gian, 4 mái.

 Tòa Tiền tế đặt trên một bậc thầm cao dần lên so với Nhà bia và Tháp chuông, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Nội thất tòa Tiền tế, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Chính điện

Chính đền Sái nằm kề liền tòa Tiền tế, có cấu trúc mặt bằng kiểu “chữ công” hay chữ H, gồm Tiền đường (Bái đường), Thiêu hương và Hậu cung (Chính ngự).

Tòa Tiền đường 5 gian, 4 mái, Hậu điện 3 gian, 4 mái, tòa Thiêu hương 1 gian đặt dọc nối liền tòa Tiền đường và Hậu cung.

Nền nhà Hậu cung vẫn còn lưu lại những viên gạch lát cổ, mặt gạch có dạng vân rồng.

Ban thờ Hậu cung có tượng Huyền Thiên Trấn Vũ, là tượng đất, nhưng rất to lớn bề thế, cao 2,25m, đường kính 0,9m, một chân đạp lên lưng rùa, chân kia dẫm lên lưng con rắn. Phía sau tượng Huyền Thiên Trấn Vũ là các pho tượng hầu cận nhỏ hơn và bàn thờ thân phụ, thân mẫu của Ngài.

 Một góc tòa Tiền đường, phía sau tòa Tiền tế, dền Sái, Đông Anh, Hà Nội

 Ban thờ bên trong tòa Tiền đường  (Bái đường) đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Tượng thánh Huyền Thiên Trấn Vũ trong Hậu cung (Chính ngự) đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Chùa và nhà Mẫu

Đền Sái được xây dựng theo kiểu “Tiền Thần, hậu Phật”.
Phía sau Chính điện là nhà Phật, hay chùa Thích Ca. Công trình được xây dựng cùng thời với đền Sái, có mặt bằng hình “chữ đinh” hay chữ T, gồm tòa Bái đường 5 gian và tòa Hậu đường 2 gian.

Ngoài ra, phía sau đền Sái còn có các công trình thờ Mẫu Tam Phủ như nhà Mẫu, Lầu cô, Lầu cậu…

Phía Đông Bắc của đền Sái có giếng Tiên, là một hốc đá nằm bên trong một tảng đá chứa đầy nước. 

 Hòn đá với hốc đá - Giếng Tiên, đền Sái, Đông Anh, Hà Nội

Đền Sái, Thụy Lâm, Đông Anh, Hà Nội là một ngôi đền nổi tiếng của đất Kinh Kỳ, gắn liền với sự tích của Đức Thánh Huyền Thiên Trấn Vũ; tục lệ chọn người đóng và rước vua Thục Phán.  

 

 

 

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD