Thánh Mẫu thuộc di duệ họ Triệu, ngọc phả ghi lại “Thánh Mẫu thuộc dòng dõi Vua Hùng Vương thứ 18” và là cháu ngoại của Triệu Vũ Đề, tên là Triệu Thị Khoan Hoà, là người con gái nhan sắc tuyệt vời, là thứ phi của vua Triệu Vệ Dương Vương.

Khi nhàTriệu sụp đổ bởi nhà Hán, vua Triệu Vệ Dương Vương bị bắt đem vềphương Bắc, bà phải mai danh ẩn tích lánh đi nơi khác trốn tránh quân Hán, sống lưu lạc rồi đến cư ngụ ở chùa Quảng Hưu, xã An Lãng, huyện Chu Diễn, nay là xã Thanh Lãng, huyện Bình Xuyên.

Bà vốn là người con gái xinh đẹp tài sắc vẹn toàn. Bà có 5 người con trai, cả 5 đều có sức tài hùng dũng, chí khí hơn hẳn người thường, lại tinh thông võ nghệ, giỏi văn chương, ý chí như biển rộng. Tương truyền, 5 người con của bà được sinh ra cùng một bọc do giấc mộng tình với vị thần Vịt ở xứ này, nở ra từ 5 quả trứng. Cũng bởi vậy, Bà đặt tên cho 5 con đều có chữ “áp Lang”, nghĩa là chàng Vịt. Thánh Mẫu hóa tại gò Minh Lương vào ngày 10-11 âm lịch và được nhân dân mai táng ở khu đô thị Minh Lương (TDP Minh Lương).

Khi Hai Bà Trưng dựng cờ khởi nghĩa, 5 người con của Thánh Mẫu đã khôn lớn, năm anh em đều đến hội với nhị vua Bà Trưng ở cửa sông Hát, đem theo hơn 1000 người là người địa phương. Được Nhị vua Hai Bà Trưng giao nhiệm vụ đốc xuất thủy quân, lục quân đánh thành Luy Lâu, năm vị Áp Lang chỉ huy quân đại phá một trận quyết liệt, Thái thú Tô Định thua to phải chạy về nước.

Cả 5 vị lập được nhiều chiến công hiển hách, được Hai Bà Trưng ban thưởng, sắc phong đại tướng, chỉ huy các đạo quân:

– Chàng cả được phong làm Nhất phong vị Triều đình áp Lang tướng quân.

– Chàng hai được phong là Nhất phong vị giám sát nhung vụ tướng quân.

– Chàng ba được phong là Nhất phong vị Quý Minh tướng quân.

– Chàng tư được phong làm Nhất phong  Điều Lương tướng quân chuyển vận sướng mễ.

– Chàng năm được phong làm Nhất phong Cương Đoán tướng quân hướng tiền đại lộ.

Nhị vua lại sắc phong thân mẫu của 5 anh em là “Quốc mẫu hoàng hậu công chúa”.

Sau những cuộc chiến ác liệt, Nhị chúa Bà đã chiếm được được 64 thành trì. Cuộc kháng chiến thắng lợi rực rỡ, giành lại giang sơn. Bà Trưng Trắc lên ngôi vua, hiệu là Trưng Nữ Vương, các tướng sỹ đều được phong thưởng.

Khi giặc Hán trở lại xâm lược đất nước ta, dưới sự chỉ huy của Hai Bà Trưng, năm vị Áp Lang cùng các tướng đã chiến đấu rất dũng cảm song thế giặc mạnh nên quân ta chống cự không nổi. Khi đại quân Nhị vua Hai Bà Trưng bại trận tại Cấm Khê, 5 vị tướng tử chiến vượt vòng vây của quân thù, mang thi hài Nhị vua về an táng ở Hi Sơn (thuộc làng He,  phường Phúc Thắng, thị xã Phúc Yên), năm Áp Lang chạy về bản ấp tuẫn tiết để bảo toàn khí tiết.

Ghi nhớ công lao của năm vị Áp Lang cùng thánh mẫu Triệu Thị Khoan Hòa, nhân dân An Lãng đã lập đền, miếu để thờ cúng. Thời Vua lê Thánh Tông năm thứ 12 niên hiệu Hồng Đức (1460-1497) phong sắc cho Thánh Mẫu và 5 vị thần và cho phép dân An Lãng ngàn năm hương lửa thờ phụng.

Xã An Lãng phân thành xã Xuân Lãng, xã Hợp Lễ, xã Minh Lương cùng phụng sự Thánh Mẫu và 5 vị thần. Các triều vua đời sau đều sắc ban mỹ tự và chuẩn cho tứ xã Yên Lan, Xuân Lãng, Minh Lương, Hợp Lễ phụng sự các vị.

Bà Triệu Thị Khoan Hoà tuy không trực tiếp đứng dưới cờ của Hai Bà Trưng, nhưng bằng sự giáo dưỡng của Bà, năm người con trai đã trở thành những vị tướng lĩnh tài giỏi và hiếu nghĩa giúp Hai Bà Trưng giành được độc lập.

Người dân địa phương suy tôn bà là Thánh Mẫu như các nữ thần, được thờ cúng trong nhiều làng xã tại Vĩnh Phúc. Trải qua các triều đại, Bà được sắc phong ở hàng Thánh Mẫu năm Khải Định thứ 9 (1924), là “Thượng Đẳng Phúc Thần”, cho phép người dân địa phương muôn đời thờ phụng.

Hiện nay, tại thị trấn Thanh Lãng di tích thờ Thánh Mẫu Triệu Thị Khoan Hòa và 5 vị Áp Lang là: Đền Thánh Mẫu (di tích quốc gia) thờ Quốc mẫu Hoàng hậu công chúa Triệu Thị Khoan Hòa, đền Xuân Lãng (di tích quốc gia) thờ Ô Mễ đại vương, đình Hợp Lễ (di tích cấp tỉnh) thờ Quý Minh đại vương và miếu Yên Lang (di tích cấp tỉnh) thờ Trình đình Áp Lang Nga hoàng đại vương, Giám sát Nhung vụ đại vương, Cương đoán đại lộ đại vương.

Ngày 11/5/2017, Ban quản lý di tích lịch sử đền Thánh Mẫu, thị trấn Thanh Lãng đã làm lễ khởi công xây dựng bia tưởng niệm ngũ vị Đại Vương tại khu gò mối, nơi 5 vị tương tuẫn tiết.

Đền Thánh Mẫu bao gồm: Nghinh môn, tường bao, nhà tiền tế, nhà hậu cung, nhà tả vu, nhà hữu vu, nhà hóa vàng, hệ thống sân vườn nội bộ.

Nghinh môn: gồm cổng chính và 2 cổng phụ. Cổng chính được hình thành bởi 2 cột đồng trụ lớn, cchân đắp lộc bình, đầu cột đắp tứ phượng, thân được đắp chỉ nổi và đắp nề câu đối cổ trên 3 mặt cột. Cổng phụ đối xứng, bao gồm trụ biểu nhỏ và tường bao, kiểu cổng vòm 2 tầng 8 mái đầu đao.

Nhà tiền tế: được xây dựng hình chữ nhất, kiểu kiến trúc tầu đao lá mái, con chồng, giá chiêng. Toàn nhà được làm bằng gỗ, hệ thống cửa bức bàn, mái lợp ngói mũi hài, có giá trị văn hóa nghệ thuật rất đẹp.

Nhà hậu cung: được xây dựng hình chữ đinh, kiểu kiến trúc tầu đao lá mái, bít đốc phần hậu cung, bên trong các cấu kiện bằng gỗ kiểu con chồng, giá chiêng

Bia lịch sử: được xây dựng những năm 1992, trên đó ghi sơ bộ lịch sử hành trạng của Thánh mẫu và lịch sử ngôi đền, bia cao 1,8m, trên bia khắc chữ màu vàng một mặt trước. Chân bia ngự trên để là lưng cụ rùa, phần đế bia làm bằng đá thanh hóa vuông.

Nhà tả vu và nhà hữu vu.

 

 

 

 

 

 Tòa Tiền Tế

 

 

 

 

 

 Tòa Hậu Cung

 

Các hiện vật trong Di tích

Trải qua chiến tranh và những biến động của thời gian, đến nay, khu đền Thánh Mẫu vẫn được người dân bảo vệ chu đáo. Các di vật quý như các sắc phong, bàn thờ, đòn kiệu và các đồ tế khí… được giữ gìn toàn vẹn cho đến ngày nay như:

Một cuốn ngọc phả viết bằng chữ Hán được sao lại năm Bảo Đại thứ 6.

Sắc phong: Đền hiện còn 5 đạo sắc phong của các triều vua Nguyễn phong sắc cho.

Một long ngai thờ “Thánh Mẫu” kích thước cao 1m6, rộng 50cm x 70xm.

Bài vị ghi “Quốc mẫu hoàng hậu công chúa đại vương thần vị”.

Hai sập thờ có nghệ thuật chạm khắc thời Nguyễn.

Một hương án cam 1m3 dài 1m37 rộng 42cm.

Một đỉnh gỗ kiểu 4 chân quì có trạm hoa văn cao 0,35cm, vuông cạnh 19cm, 2 bên có hai đai rồng.

Một bộ sưu tập hiện vật đồng.

Trong Đền còn lưu giữ một số câu đối cổ.

 

 Ngọc phả

 Mũ Ô sa

 

 Đạo Sắc phong

 Thùng đựng Sắc phong cổ

Phong tục lễ hội

Hàng năm, vào ngày 10 tháng 11 (âm lịch), người dân Thanh Lãng lại mở hội, người người náo nức đi xem rước kiệu, đấu vật, chơi cờ… Đó là dịp để dân làng tụ hội, tưởng nhớ tới vị Thánh Mẫu, người có công sinh thành nuôi dưỡng năm Chàng Vịt – các vị tướng tài của Hai Bà Trưng.

Đền Thánh Mẫu từ xa xưa đã tổ chức nhiều lễ hội lớn như:

– Lễ tiệc giao ngôn (tháng giêng)

– Lễ tiệc xuân (từ mùng 9 đến 12 tháng giêng)

– Lễ tiệc xuống đồng (tháng 5 âm lịch)

– Lễ dịch bào (từ ngày 9 đến ngày 10 tháng 8)

– Lễ tiệc cơm mới (tháng 9 âm lịch)

– Lễ giỗ mẫu từ ngày 9 đến ngày 10 tháng 11 âm lịch.

Tuy nhiên, theo thời gian cùng thăng trầm lịch sử với những thay đổi của kinh tế -xã hội, Đền Thánh Mẫu còn duy trì 3 lễ chính là: Lễ tiệc xuân (từ mùng 9 đến 12 tháng giêng); Lễ dịch bào (từ ngày 9 đến ngày 10 tháng 8) và Lễ giỗ mẫu từ ngày 9 đến ngày 10 tháng 11 âm lịch.

 

 

 

 

 

 

 

 

 Lễ hội đền Thánh Mẫu

Đền Thánh Mẫu được công nhận là Di tích lịch sử – văn hóa cấp quốc gia theo Quyết định số 1266-VHQĐ ngày 22/9/1992 của Bộ văn hóa thông tin thể thao và du lịch.

Nguồn: Sở văn hóa, thể thao và du lịch Vĩnh Phúc