Nằm dọc theo tả ngạn sông Đà, đối ngạn là dãy Ba Vì quanh năm mây trắng bao phủ mênh mang huyền thoại Tản Viên Sơn thánh, Thanh Thủy hiện còn rất nhiều di tích lịch sử văn hóa và các lễ hội dân gian độc đáo gắn với truyền thuyết thời đại Hùng Vương dựng nước và Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương - di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Thế kỷ thứ 19 và đầu thế kỷ 20 ngôi đình đã được phong 5 sắc thần của triều đại các vua nhà Nguyễn, đình làng xây dựng theo kiểu kiến trúc cổ đại thời hậu Lê, có các miếu thờ chung quanh, bên tả có đền thờ nữ đế Tiên Dung, bên hữu có đền thờ bản thổ, trước cửa có đền thờ vị tổ học Sĩ - nhiếp phương đông.

Hàng năm cứ vào ngày rằm tháng chín âm lịch dân làng lại mở hội tế lễ cúng thần, cầu mong cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no.

Bởi vậy ngôi đình gắn với đời sống tinh thần của nhân dân địa phương “Dù ai đi đâu ở đâu, nhớ rằm tháng chín rủ nhau cùng về” đó là tấm lòng hướng về quê cha đất Tổ của những người con xa quê xa xứ. 3 năm một lần mở hội vào các năm (Tý, Ngọ, Mão, Dậu) tính theo con chi để tổ chức các trò vui chơi như: Bơi chải, kéo co, đánh đu, nấu cơm thi, cờ tướng...

Ngày 21-7-1945 nhân dân rước sắc vua phong (sắc được phong từ năm 1944) dân làng mở hội hát chèo làm vui, buổi tối tụ hội đông người, xuất hiện đoàn cán bộ Việt Minh do ông Lê Quang Ấn dẫn đầu, thay mặt xứ ủy Bắc Kỳ đến tuyên truyền đường lối cách mạng của mặt trận Việt Minh.

Ngày 20-8-1945 cũng nơi đây mặt trận Việt Minh đã tổ chức một cuộc mít tinh lớn công bố cách mạng đã thành công, mặt trận Việt Minh ra đời, thành lập chính quyền mới lâm thời của địa phương và cũng nơi đây hương lý kỳ hào của chính quyền cũ lần lượt mang giao nộp ấn tín cho cách mạng.

Trong kháng chiến chống Pháp, Hạ Bì là nơi thuộc vùng giáp ranh với địch (khu vực trắng) lực lượng du kích địa phương đã lấy đình làng làm một địa điểm tập kết bàn định kế hoạch đánh địch chống càn.

 Năm 1962 cũng đình làng nơi đây diễn ra một hội nghị văn hóa toàn miền Bắc, hội tụ các đoàn văn công, văn nghệ, các đoàn đại biểu các tỉnh về dự do Thứ trưởng Cù Huy Cận và nhà thơ Xuân Diệu chủ trì, nơi đây cũng là trụ sở của cơ quan HTX nông nghiệp làm việc, nơi HTX nông nghiệp Hạ Bì tiếp nhận máy cày của Hồ Chủ tịch trao tặng HTX nông nghiệp có thành tích xuất sắc trong phong trào sản xuất nông nghiệp toàn miền Bắc (do Bộ nông nghiệp chuyển giao). Năm 2003, đình làng Hạ Bì đã được xếp hạng là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Những dấu ấn kỷ niệm xưa vẫn còn in đậm trong tâm trí mỗi người dân Hạ Bì (khu 4). Gần hai trăm năm qua cùng với thời gian, môi trường thiên nhiên mưa nắng, cùng với 30 năm chiến tranh tàn phá của địch, mặc dù có các ngôi đình khác chung quanh bị tàn phá, ngôi đình Hạ Bỳ (khu 4) vẫn cứ hiên ngang đứng giữa lòng dân khu 4, Xuân Lộc.

Đến nay các công trình phụ cận không còn, ngôi thiên trụ đã xuống cấp, với tâm nguyện của lòng dân, những người con xa quê làm ăn sinh sống ở mọi miền đất nước, mỗi khi về thăm quê đều bày tỏ nguyện vọng được tôn tạo tu sửa nâng cấp đình làng và phục hồi các công trình phụ cận trong khu di tích.

Để bảo tồn di tích đình làng Hạ Bỳ, cán bộ và nhân dân trong khu dân cư đã đồng tâm nhất trí đề nghị cấp có thẩm quyền cho phép trùng tu sửa chữa theo phương án: Nâng nền lên 1m, tu bổ dãng, gỗ, cột, hoành, dui, mè, thay những phần đã hư hỏng, lập ngói mũi, xây tường, lát nền gạch, phục chế miếu thờ, sân bãi, tường rào, trồng cây xanh, chỉnh trang nội thất, giữ được tính nguyên trang, bền đẹp, đúng nghĩa là một nơi thờ tự, hội tụ, sinh hoạt văn hóa cộng đồng dân cư.

Nhân dân, con em quê hương làm ăn sinh sống các nơi tự nguyện đóng góp, người có công góp công, người có của góp của, những nhà doanh nghiệp, các gia đình hảo tâm, các nơi trong tỉnh và ngoài tỉnh có 432 gia đình, cá nhân đóng góp được trên 400 triệu đồng và 1.400 ngày công lao động phổ thông, công trình đã được hoàn thành và được tổ chức lễ khánh thành vào ngày 12-10-2008 (vào đúng ngày 15-9 Mậu Tý).

Ngày lễ hội truyền thống đình làng, bà con nhân dân trong khu 4, Hạ Bì hân hoan, phấn khởi, hứa hẹn cùng nhau đoàn kết nhất trí xây dựng đời sống văn hóa của khu dân cư và hy vọng ngôi đình làng sẽ sớm được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.

Độc đáo lễ hội làng Hạ Bì Hạ - Tri ân công đức Vua Hùng

Lễ hội đình Hạ Bì Hạ được tổ chức hoành tráng thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

Đình Hạ Bì Hạ trong ngày hội mở.

Từ giữa tháng giêng đến cuối tháng 2 âm lịch, Ban quản lý di tích cùng ban khánh tiết và đại diện các khu dân cư đã họp để bàn công việc chuẩn bị lễ hội, phân công nhiệm vụ, trách nhiệm của từng ban ngành trong thôn. Việc hệ trọng có tính quyết định cho toàn bộ diễn trình lễ hội là cắt cử, chọn người tham gia các vai như ông chủ tế, ban thờ tự, lực lượng tham gia đội tế và đội quân rước kiệu… Song hành với việc phân bổ, lựa chọn các vai chính trên đây, ban khánh tiết đề xuất các yêu cầu chuẩn bị trang phục cho buổi lễ, kiểm tra các loại dụng cụ và các loại đồ thờ cúng phục vụ các công đoạn của lễ hội.

Lễ hội được tổ chức bắt đầu bằng lễ giao thư, sớm ngày mùng 5.3 âm lịch. Buổi chiều ông Từ thắp hương kính cáo vua Hùng và các Thánh. Sáng ngày mùng 7.3, dân làng tổ chức rước nước. Người lấy nước bao gồm ông Chủ tế, ông đọc chúc, ông hành văn, ra ngồi thuyền lấy nước đổ vào bình. Nước được lấy ở giữa dòng Đà Giang, rước về cung dâng lên ban thờ đức vua Hùng và các Thánh cùng Thành hoàng làng; và một phần để bao sái đồ thờ. Chiều ngày mùng 7.3 tổ chức cáo tế. Lúc này các cụ làm lễ, đọc hai bản văn cáo tế gồm có văn tế các vua Hùng và đức Thánh Tản Viên, kế tiếp là Văn tế Đức Bản Thổ Thành hoàng làng.

Ngày mùng 8 được coi là chính hội. Ngay từ sáng sớm, dân làng đã tập trung tổ chức rước đoàn kiệu từ đình ra đền Bà Chúa, từ đó, đón rước lô nhang từ đền Bà ven sông Đà về ban đồng tế ở đình làng. Mặc dù quãng đường rước kiệu không dài, nhưng đội rước với các lớp lang hùng hậu đã tạo ra không gian lễ hội hoành tráng và náo nhiệt.

Khi rước xong, đoàn rước kiệu được nghỉ giải lao, đại diện các dòng họ và các gia đình trong làng bắt đầu lần lượt mang lễ ra để dâng tế Vua Hùng, Thánh Tản Viên và Thành hoàng họ Lý, tỏ lòng biết ơn và cầu mong trong năm mưa thuận gió hòa, gia đình bình yên vô sự. Lễ vật gồm có bánh giầy, chè kho, đó là hai lễ vật được coi là đặc sản hạ Bì, không thể thiếu trong mọi ngày lễ.

Lễ tế được nhân dân tổ chức trang nghiêm, trọng thể.

Vào đúng giờ hoàng đạo, đội nghi lễ khởi sự. Trong giây phút thiêng giữa không gian thiêng, ông Chủ tế đọc chiếu sắc và chúc văn tế Đức Vua Hùng thứ 17 cùng Thánh Tản Viên và văn tế đức Bản Thổ Thành hoàng làng. Đây là những giây phút linh thiêng nhất, và cũng phải vào thời điểm này, chiếu sắc mới được mở ra, còn bình thường luôn được giữ kín suốt năm.

Buổi tế lễ bắt đầu bằng 3 hồi chiêng và 3 hồi trống liên tục, rồi tiếp sau đó mỗi người lại đánh thêm 3 tiếng nữa, ban nhạc lễ hội nổi nhạc, không khí lúc này thật thành kính và trang nghiêm. Kết thúc buổi lễ, Ban quản lý di tích cùng dân chúng trong thôn và khách mời tổ chức liên hoan thụ lộc ngay tại sân đình. Chiều ngày mùng 8, ông chủ từ thay mặt mọi người làm lễ tế thánh, báo công đã hoàn thành nhiệm vụ một cách tốt đẹp kết thúc 1 mùa lễ hội vui tươi náo nhiệt để bước vào một năm mới đầy ước vọng.

Song hành với diễn trình 2 ngày dâng lễ và tế Thánh trong khuôn viên của đình, Ban quản lý di tích triển khai tổ chức các trò chơi dân gian và giao lưu văn nghệ, được sắp xếp một cách hợp lý, tăng thêm phần vui nhộn của lễ hội. Ngay từ ngày mùng 6 cho đến hết ngày mùng 7, nhiều hoạt động sôi nổi, phong phú, đã diễn ra, thu hút đông đảo dân chúng trong thôn tham gia. Tối mùng 6, Ban tổ chức lễ hội tổ chức giao lưu văn nghệ như hát ca trù, chầu văn, quan họ, đặc biệt là chương trình văn nghệ của Câu lạc bộ hát Xoan làng Hạ Bì Hạ, thu hút đông đảo người dân quanh vùng đến thưởng thức.

Dọc theo triền đê sông Đà và quanh không gian văn hóa cờ hội rợp trời của làng, nhiều trò chơi dân gian đặc sắc đã diễn ra, như: Nấu cơm thi, tổ tôm điếm, cờ tướng, cờ người, bịt mắt bắt vịt… để tăng thêm phần sôi động của lễ hội.

Trò nấu cơm thi tái hiện lại hình thức vừa đi vừa nấu cơm cho binh sĩ kịp ăn trước giờ ra trận thời các vua Hùng

Đến với lễ hội đình làng Hạ Bì Hạ, trò nấu cơm thi không chỉ là một hình thức vui chơi giải trí trong dịp lễ hội mà nó còn lưu giữ những nét đẹp của truyền thống cha ông xưa, đó là sự nhanh nhẹn khéo léo, mang biểu tượng của hình thức vừa đi vừa nấu cơm nhanh cho binh sĩ kịp ăn trước giờ ra trận thời các vua Hùng.

Đồng thời, nấu cơm thi còn là một trò diễn nhằm thể hiện lòng quý trọng lúa gạo, trau dồi thao tác chế biến một sản phẩm nông nghiệp quan trọng bậc nhất do chính tay người nông dân làm ra. Bên cạnh trò nấu cơm thi, người Hạ Bì còn tổ chức trò chơi bịt mắt bắt vịt, tạo nên không khí hội náo nhiệt, giúp người dân quên đi những mệt mỏi của cuộc sống thường nhật.

Hòa với không khí sôi động của ngày hội, các bậc cao niên Hạ Bì Hạ còn phục dựng truyền thống đánh cờ người và tổ tôm điếm, những hình thức vui chơi vừa trí tuệ, vừa tao nhã vốn đã có từ nhiều năm qua trên mảnh đất này.

Trong nhiều năm qua, bằng những hình thức xã hội hóa, tổ chức phục dựng, tôn tạo hàng loạt đình, đền, miếu, tạo nên một không gian văn hóa lễ hội đặc sắc, gắn với việc thờ phụng Hùng Vương đời thứ 17 cùng các tướng lĩnh và con gái của vua, người dân làng Hạ Bì Hạ đã chung sức chung lòng gìn giữ một lễ hội hoành tráng và náo nhiệt cho vùng hạ lưu sông Đà, góp phần bồi đắp thêm cho hệ thống Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ đặc sắc và độc đáo, thể hiện đạo lý: "Uống nước nhớ nguồn, Ăn quả nhớ người trồng cây".

Cũng nhờ đó, người dân làng Hạ Bì Hạ nói riêng, cộng đồng các dân tộc tỉnh Phú Thọ nói chung đã có công sáng tạo, gìn giữ và bảo vệ được nguồn di sản văn hóa quý báu của quê hương đất Tổ, làm đa dạng và phong phú thêm truyền thống văn hóa mang cốt cách và bản sắc văn hóa Việt trong tiến trình lịch sử. Điều đó càng đặc biệt giá trị khi Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ đã được UNESCO công nhân là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại./.

Quách Thị Sinh (Sở VHTTDL Phú Thọ)