Theo truyền thuyết thì đình, chùa Hả được xây dựng vào thời Lê - Nguyễn thế kỷ XVII. Kiến trúc của đình xưa gồm một toà tiền đình 3 gian 2 trái, nằm sát đường lớn, tiếp đến sân đình rộng, có tả vu và hữu vu, mỗi dãy 5 gian đối diện với nhau, tiếp đến toà đại đình 5 gian 2 dĩ và một hậu cung 3 gian. Đặt bài vị và ngai thờ thánh Cao Sơn - Quý Minh.

Phần kiến trúc các vì kèo theo lối cốn, kẻ, bẩy, con chồng. Phần trang trí chạm khắc tinh tế, theo các đề tài hoa lá, tiên múa. Tuy nhiên, ngôi cũ đã bị tổn hại vào tháng 10 năm 1885 khi Pháp đánh lên Yên Thế.

Để trả thù nhân dân làng Hả và nghĩa quân Yên Thế anh hùng, giặc Pháp đã xua quân tàn phá xóm làng trong đó có đình, chùa Hả đem về xây dựng đồn bốt. Ngôi đình hiện hữu được chính Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân khởi dựng lại vào dịp tạm hòa hoãn với giặc Pháp...

Ngược dòng lịch sử....Trước sự bạc nhược của triều đình nhà Nguyễn, ngày 12/3/1884, thực dân Pháp chiếm thành Bắc Ninh. Ngày 15.3 chúng đánh chiếm Phủ Lạng Thương (thành phố Bắc Giang ngày nay), sau đó tiến đánh thành Tỉnh Đạo nay thuộc xã Quang Tiến, huyện Tân Yên. Thành Tỉnh Đạo thất thủ, ngày 16/3/1884 quân Pháp dưới sự chỉ huy của tướng Briedelinde tiến đánh Thái Nguyên.

Khi quân giặc đến Đức Lân, xã Tân Đức, Phú Bình, Thái Nguyên, Lương Văn Nắm và các nghĩa binh của ông chặn đánh quyết liệt khiến giặc phải bỏ chạy. Sau trận đánh này, Lương Văn Nắm và các nghĩa binh cũng lui về Đình Hả, xã Tân Trung ăn mừng chiến thắng và chính thức làm lễ tế cờ phát động phong trào khởi nghĩa Yên Thế.

Từ đây, ngày 16/3 được lịch sử dân tộc Việt Nam ghi nhận là ngày khởi đầu phong trào Khởi nghĩa nông dân Yên Thế. Lương Văn Nắm, vị thủ lĩnh suất sắc và cũng là vị thủ lĩnh đầu tiên của Khởi nghĩa Yên Thế, quê hương ở làng Gia, xã Tân Trung. Tại đình làng Hả, dư âm của Lễ Tế cờ âm hưởng dường như vẫn còn đây đó.

Trong không khí linh thiêng, rợp trời cờ nghĩa, trong hương lửa ngạt ngào, giữa tiếng súng thần công ầm vang rừng núi, Đề Nắm, Thống Luận, Đề Truật, Cai Ba Biều và toàn thể các tướng lĩnh nghĩa quân đã tuốt kiếm, thề nêu cao chí khí tổ tiên, quyết hy sinh chiến đấu chống giặc giữ quê hương.

Lời thề thiêng liêng đó được hàng ngàn nghĩa binh và nhân dân dự lễ hưởng ứng nhiệt thành. Sự kiện này làm cho đình, chùa Hả trở thành một di tích lịch sử mở đầu cho phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế, đóng một dấu son đỏ thắm trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam thế kỷ XIX - XX.

Dưới ngọn cờ nghĩa của Đề Nắm, nông dân Yên Thế đã sát cánh kề vai, chính thức bước vào cuộc chiến đấu trường kỳ, đầy hy sinh gian khổ nhưng vô cùng oanh liệt. Với Đề Nắm, kể từ khi tế cờ khởi nghĩa cho đến lúc hy sinh, ông đã chỉ huy quân dân Yên Thế đánh bại gần 1 vạn quân Pháp do các tướng GoĐanh, VoaRong, Priedelinle chỉ huy khiến chúng phải khiếp vía kinh hồn, phải cúi đầu thừa nhận rằng: “Đây là bãi chiến trường và là nơi xảy ra những sự kiện quan trọng nhất trong xứ thuộc địa của chúng ở Viễn Đông".

Trước những tổn thất to lớn của mình, thực dân Pháp cũng phải công nhận rằng "Quân của Đề Nắm không mạnh như những toán quân của Lưu Kỳ, nhưng lại là những người An Nam gan góc chống cự quân Pháp rất ngoan cường”.

Gần 10 năm kể từ trận Đức Lân thắng lợi, Đề Nắm bị sát hại. Đề Thám lên thay, tiếp tục lãnh đạo nghĩa quân đánh giặc Pháp. Đình Hả vẫn là nơi Đề Thám và nghĩa quân đi về. Tranh thủ thời gian tạm hòa hoãn lần thứ 2 với thực dân Pháp (1897-1909) Hoàng Hoa Thám đã cho xây dựng lại ngôi đình.

Đình được xây dựng trên nền cũ, nhìn hướng tây nam. Bố cục theo lối kiến trúc hình chữ đinh, gồm toà tiền tế 3 gian 2 chái, với 4 mái đao cong và 2 cửa ngoã bên nách có cột đồng trụ. Bờ nóc đình được đắp thẳng ở giữa có đắp hình chữ nhật trong đề 3 chữ Hán cho biết tên chữ của đình là "Thọ linh đình".

Xung quanh di tích đình chùa Hả có nhiều cây cổ thụ khiến khung cảnh ngôi Đình vừa trang nghiêm vừa trầm lắng, khiến du khách cảm nhận được tiếng vọng hào hùng của lịch sử dân tộc.

Qua sân đình là Đại đình, hai bên là hai tòa nhà Tả hữu vu 5 gian phục vụ cho ngày lễ, ngày đám.

Bộ khung đình bao gồm có 4 vì, mỗi vì 4 cột gỗ lim chắc chắn. Kết cấu vì kèo thượng chồng giường giá chiêng, hạ cốn, kẻ, bẩy, con chồng. Tất cả đều được chạm khắc trang trí tinh tế với các đề tài long, ly, quy, phượng và tùng, cúc, trúc, mai.

Qua ống muống, cửa võng là toà hậu cung 3 gian và dãy nhà tả vu 5 gian.Trong toà hậu cung có đặt bài vị thờ Thánh Cao Sơn-Quý Minh. Cảm phục trước khí phách người anh hùng Đề Nắm, ngày khánh thành đình, Đề Thám, cùng dân làng đã rước bài vị Đề Nắm vào trong khám thờ trong đình và tôn ông là thành hoàng làng. Sau này người dân địa phương tạc tượng Đề Nắm đặt thờ tại vị trí trang trọng trong đình theo truyền thống “sinh vi tướng – tử vi thần”. Đình còn lưu đôi câu đối cổ ca tụng Đề Nắm:

Nhân sinh tự cổ thùy vô tử

Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh

Nghĩa là:

Xưa nay hỏi có ai không chết?

Hãy để lòng son chiếu sử xanh

Tấm lòng trung của người anh hùng Lương Văn Nắm (Đề Nắm) được muôn đời sau ghi nhận.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hàng năm,vào ngày 15, 16 tháng Giêng, tại đình Hả, dân làng tổ chức lễ hội thật trang nghiêm, long trọng để tưởng nhớ công lao to lớn của vị tướng tài áo vải Lương Văn Nắm.

Trong lễ hội có tổ chức tế lễ, rước sách cùng các trò chơi dân gian độc đáo và những hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian phong phú, thu hút dân ở khắp các vùng nô nức kéo đến dự hội đông vui chật cả khu đình chùa và rừng cây xung quanh.

Hội làng Hả là một trong 4 lễ hội lớn nổi tiếng của huyện Tân Yên. Không chỉ có vậy, Lễ hội 16/3 hàng năm tại Phồn Xương, Yên Thế vẫn luôn dành cho Di tích đình Hả một vị trí trang trọng. Có năm, ở khu vực đình Hả, huyện Tân Yên cho mời đội kỳ lân sư tử của xã Phúc Hoà trống dong cờ mở tới múa thờ ở đình. Lại cho tập trung cả trăm con ngựa với các trai trẻ Tân Yên đóng làm nghĩa binh cụ Đề đến đình từ sớm 16/3 dự lễ khai mạc.

Trong lễ khai mạc này, không khí thật hào hùng, hoành tráng, bài diễn văn ngắn gọn mà thôi thúc lòng người như tinh thần khởi nghĩa Yên Thế bất diệt. Tế xong, xe ngựa sẵn sàng chở đội kỳ lân tung cờ, đánh trống vừa ngồi trên xe ngựa vừa chạy, vừa múa. Cả trăm con ngựa được lệnh nối nhau tiến vào trung tâm lễ hội Phồn Xương.

Từ đình Hả đến Phồn Xương, đường làng ven đồi, ven những luỹ tre. Các trai Cầu Vồng mặc quần áo nâu, đầu và bụng chít khăn đỏ, người cầm cung, cầm giáo, cầm kiếm, người cầm súng, cầm cờ thúc ngựa tiến bước. Vó câu nhịp nhàng, trống giục thùm thùm, bụi hồng mờ mịt. Khí thế ngày hội tưng bừng. Dân háo hức, rầm rập chạy theo, kẻ trước người sau, không khí tưng bừng náo nhiệt.

Ngày 10/3/1994 di tích đình chùa Hả được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận di tích Lịch sử Văn hóa. Ngày 10/5/2012 Di tích đình chùa Hả là một trong 23 điểm nằm trong hệ thống: Những điểm di tích Khởi nghĩa Yên Thế của tỉnh Bắc Giang vinh dự được Nhà nước ra Quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt. Mới đây huyện Tân Yên đã xây dựng Đền thờ Lương văn Nắm và nghĩa quân Yên Thế ngay cạnh đình chùa Hả.

Trên 100 năm trước, người dân làng Hả luôn nhắc lại câu thơ của tiền nhân để ghi nhận công đức và lòng dũng cảm của anh hùng dân tộc Lương Văn Nắm:

Nhân sinh tự cổ thùy vô tử

Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh