Theo truyền tích địa phương và thần tích sắc phong còn lưu ở đình làng Hoài Thượng cho biết: Đình thờ ba anh em Đông quân danh tướng thời Trưng Vương gồm: Đệ nhất Đông quân đại vương, Đệ nhị Đông quân đại vương, Đệ tam Đông quân đại vương, có công phò giúp Hai Bà Trưng đánh đuổi giặc nhà Hán xâm lược những năm đầu công nguyên.

Theo thần phả, đình Hoài Thượng vốn được khởi dựng lâu đời để tôn thờ Thành Hoàng làng là Tam vị Đông Quân. Cuối thế kỷ XVII, ngôi đình được Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo công đức tiền của để sửa chữa. Đến thời Nguyễn, di tích được người dân địa phương trùng tu lớn.

Đình Hoài Thượng được dựng trên một khu đất rộng có cảnh quan đẹp, mặt quay hướng Nam, phía xa là núi Long Khám, phía Đông là núi Vân Khám, phía Tây là núi Chè, phía sau là núi Hồng Vân, xưa còn có dòng Tiêu Tương uốn lượn tạo thành thế đất “Tiền minh đường, tả tay ngai, hữu bạch hổ, hậu chẩm”. Phía trước đình là gò đất hình chiếc nghiên, cái bút nên làng có truyền thống hiếu học khoa bảng.

Đình Hoài Thượng xưa có quy mô to lớn, đồ sộ gồm nhiều hạng mục công trình: đình Thượng, đình Trung, đình Hạ, Tả vu, Hữu vu, Tam môn. Ba tòa kiến trúc chính có quy mô kiến trúc bằng nhau tạo thành mặt bằng hình chữ “Tam”, kết cấu mỗi tòa gồm 3 gian, 2 chái, 2 dĩ theo kiểu “bốn mái đao cong”. Bộ khung chịu lực được làm bằng gỗ lim, chạm khắc tinh xảo trên các thành phần kiến trúc với đồ án hoa văn phong phú, sinh động.

Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, phần lớn các hạng mục công trình bị hạ giải, chỉ còn bảo lưu được tòa đình Thượng. Hòa bình lập lại, năm 1992, địa phương phục hồi tòa đình Trung, xây cổng, tường bao, lát sân. Đến năm 2002, 2018, 2022, di tích tiếp tục được tu bổ thay thế một số cột, đảo ngói, đắp rồng chầu trên tòa Đại đình, xây lại tường bao. Hiện nay, đình Hoài Thượng có diện tích hơn 1400 m2, bao gồm: cổng Tam môn, sân đình và tường bao, đình Trung (Tiền tế), đình Thượng (Hậu cung),

Đình Trung (hiện nay là Tiền tế): Đình Trung có kiến trúc kiểu “bình đầu bít đốc cột trụ cánh phong”. Hệ chịu lực làm bằng gỗ xoan, gồm 7 bộ vì tạo thành 5 gian, 2 dĩ, mỗi bộ vì gồm 4 hàng chân cột (trốn 2 cột cái) có kết cấu giống nhau kiểu: “Thượng kẻ ngồi giá chiêng, hạ kẻ ngồi kẻ hiên”.

 Đình Trung mở cửa đi phía trước ở 3 gian giữa, mỗi gian gồm 6 cánh cửa ghép vào nhau kiểu “thượng song hạ bản”. Phía trước các gian và đầu hồi xây tường bao trổ cửa sổ hình chữ “Thọ”, phía sau để trống thông lên đình Thượng. Trang trí kiến trúc của đình Trung đơn giản, các thành kiến trúc được bào trơn đóng bén, gờ chỉ đơn giản. Đình Trung được phục dựng năm 1992.

Đình Thượng (Hậu cung): nằm liền kề, song song với tòa đình Trung tạo thành mặt bằng kiến trúc hình chữ Nhị. Đình Thượng gồm 3 gian 2 chái 2 dĩ làm theo kiểu “bình đầu 4 mái đao cong”. Kết cấu hệ khung chịu lực được làm bằng gỗ lim với 4 bộ vì chính, 4 bộ vì phụ (chái và dĩ).

Mỗi bộ vì có 6 hàng chân cột đặt trên tảng kê bằng đá, kết cấu giống nhau: vì nóc kiểu “chồng rường giá chiêng”, vì nách kiểu “kẻ truyền” liên kết với cột quân và cột hiên. Từ cột phía sau gian giữa được đóng sàn, bưng ván xung quanh tạo thành khám thờ, nơi đặt 4 bộ ngai, bài vị.

Qua kết cấu kiến trúc, đặc biệt là kiểu thức câu đầu không ăn mộng vào cột cái mà đặt thẳng lên đỉnh cột thông qua đấu kê cho thấy công trình mang phong cách kiến trúc thời Lê Trung Hưng, tu sửa vào thời Nguyễn.

Căn cứ vào các tư liệu thần tích, thần sắc còn lưu giữ và hiện trạng thờ tự tại di tích cho chúng ta biết đình Hoài Thượng là nơi phụng thờ: Tam vị Đông quân - đã có công giúp Hai Bà Trưng đánh giặc Tô Định và Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo (1651 - 1719), người thôn Hoài Thượng, xã Liên Bão. Tuy làm quan to trong triều, nhưng Nguyễn Đăng Đạo luôn giữ phong thái liêm khiết, giản dị, gần gũi với nhân dân, quan tâm đến đời sống dân chúng.

Những dịp từ triều đình về quê, ông đến thăm hỏi khuyến khích lao động, việc học hành của dân quanh vùng. Ông còn góp tiền của cho xây dựng, tu bổ các di tích ở quê hương, làm thơ, viết chữ treo ở đình chùa nhằm giáo hóa người dân sống theo thuần phong mỹ tục, xây dựng cầu cho dân đi.

Ông đem ruộng công được phát chia cho dân nghèo cày cấy sau khi đã cải tạo từ ruộng xấu thành ruộng tốt. Nhân dân quanh vùng còn nhớ ơn Nguyễn Đăng Đạo cứu đói cho dân khi mất mùa. Ông đã phát tiền, thóc, cấp giống cấy tái giá. Sau khi qua đời, với nhiều đóng góp cho đất nước, quê hương, Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo được triều đình sắc phong Thần, địa phương đưa vào đình làng phụng thờ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ngai thờ, mũ, hia của Tam vị Đông quân và Lưỡng quốc Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo, niên đại thời Nguyễn

Sắc phong, niên hiệu Tự Đức 6 (1853), sắc cho Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo

Hiện trong di tích còn bảo lưu được các tài liệu, hiện vật, đồ thờ tự còn được bảo lưu tại di tích, tiêu biểu như: 8 đạo sắc phong thời Nguyễn (5 đạo phong cho Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo, 3 đạo phong cho Tam vị Đông Quân), 4 bộ ngai - bài vị - mũ- hia thời Nguyễn, 1 kiệu bát cống, 1 long đình, 2 hương án, 1 sập thờ, 1 mâm rồng, 1 bảng chúc văn, 1 bát hương gốm, 1 bộ hộp sắc - ống sắc, 2 mâm thờ, 2 bộ kiếm thờ, cuốn thư “Phúc Lộc Thọ” có niên đại tạo tác thời Nguyễn… và nhiều đồ thờ tự cổ khác.

Các hiện vật trên được tạo tác với trình độ tinh xảo, nghệ thuật có giá trị to lớn về tư liệu, nghệ thuật, đồng thời chứng minh cho lịch sử lâu đời của di tích.

Đình Hoài Thượng còn là trung tâm văn hóa, tín ngưỡng của địa phương, hàng năm diễn ra 4 sự lệ quan trọng: Ngày 12 tháng Giêng, tổ chức lễ hội truyền thống, đây là ngày sinh của Tam vị Đông Quân nhằm tưởng nhớ công lao của các vị Thành hoàng.

Ngày 12 tháng 2, tổ chức tế lễ, đây là ngày kỵ nhật của Tam vị Đông Quân. Ngày 28 tháng 2, tổ chức tế lễ, đây là ngày kỵ nhật của Trạng nguyên Nguyễn Đăng Đạo. Nhân dân sửa lễ vật, hương đăng tế lễ tại đình làng sau đó vào đền thờ quan Trạng để biểu hiện sự biết ơn đối với công đức và ân nghĩa đối với quê hương. Ngày 15 tháng 8, tổ chức thu tế

  Lễ vật trong các ngày sự lệ gồm: xôi, gà, trầu cau, rượu, chuối, chè kho. Riêng ngày hội truyền thống, ngoài phần lễ còn tổ chức phần hội với nhiều trò chơi dân gian như: tổ tôm, đấu vật, chọi gà, bịt mắt đập niêu, kéo co, hát quan họ tạo một không khí vui tươi phấn khởi.

Với những giá trị tiêu biểu trên, đình Hoài Thượng đã được xếp hạng là di tích Lịch sử - Văn hoá Quốc gia, Quyết định số 295-QĐ/BT, ngày 12/02/1994.

Nguồn: Cổng thông tin điện tử tỉnh Bắc Ninh