Đức Thánh Tam Quang là danh tướng của Nhị vua Hai Bà Trưng đã có công trong công cuộc khởi nghĩa, giàng lại nền độc lập trong những năm 40-43 sau Công Nguyên, bà Nguyễn Thị Ngọc Thường đã có tâm tôn tạo đình làng, ngồi đình làng được dựng vào thời Lê năm Ất Mùi(1715) và được sửa dựng lại năm 1901.

Đình làng Hồi Quan -Tương Giang là một ngôi nhà to, rộng được dựng bằng 6 cột lim tròn to thẳng tắp đặt trên những hòn đá tảng lớn. Vì, kèo, xà ngang, xà dọc của đình cũng làm toàn bằng gỗ lim. Tường đình xây bằng gạch. Mái đình lợp ngói mũi hài, hai đầu hồi xây bít đốc hoặc làm bốn góc đầu đao cong. Trên nóc đình là hai con rồng chầu mặt nguyệt, tục gọi là "lưỡng long triều nguyệt" hay "lưỡng long tranh châu".

 

 

 

 

 

 

Sân đình được lát gạch. Trước đình có hai cột trụ cao vút, trên đình được tạc hình con nghê.

Trước đây phía trước của đình còn có tắc môn,vũ sĩ và ao hình bán nguyệt. Nhưng nay chỉ còn tiền tệ ,đại đình ,hậu cung...Tháng 2 năm 1988 dân làng trùng tu lại lần thứ hai nhưng vẫn giữ nguyên dáng vẻ ban đầu, đặc biệt những máng chạm khắc hoa văn trên đầu dư,cồn bẩy rất sinh động.

Theo tư liệu lịch sử, đình làng Hồi Quan khởi công xây dựng vào ngày 18-11 năm Giáp Ngọ (1714), lễ đặt thượng lương ngày 19-12 cùng năm, lễ khánh thành vào tháng 5 năm Ất Mùi - Vĩnh Thịnh (1715).

Đình Hồi Quan có bốn mái xòe rộng, nóc cao mái chảy dốc, bờ nóc và bờ dải gắn hoa chanh. Lùi lại một chút có con kìm cuộn nước. Bốn đầu đao đình đắp hình đầu phượng cách điệu.

 

Hai đầu hồi xây bằng gạch, mặt trước và sau đình lắp cửa chấn song gỗ. Hai đầu hồi ngôi đình xây bằng gạch, mặt trước và sau đình làm theo lối thượng song hạ bản. Phần hậu cung xây kín bằng tường gạch.

Tòa đại đình có 5 gian chính, 2 gian phụ, nền đình cao 0,35m, mặt bằng chiều dài 26,9m, chiều rộng 14,45m. Độ cao của bờ nóc đến nền đình khoảng 7m, chiều cao từ mũi ngói giọt nước đến nền đình là 2,35m.

Nhà tiền tế của ngôi đình có kiểu thức độc đáo như một phương đình. Từ nền đình lên đến bụng câu đầu cao 5,20m, lên đến bụng xà nóc là 6,75m; Chiều rộng các gian không giống nhau.

Gian giữa rộng hơn cả, chiều rộng 4,85m, gian cạnh rộng 4,40m. Gian tiếp theo 3,85m, tiếp đến 2 gian xép rộng 1,45m. Sàn đình làm thành 3 cấp, cấp độ cao nhất thuộc gian xép là 0,87m, phần sàn còn lại có độ cao  0,70m. Sàn lát bằng gỗ lim ghét sát vào nhau. Các gian bên cạnh đều có sàn cao, nhưng hiện nay chỉ còn sàn ở phía bên trái đình.

 

Ngôi đình có tất cả 48 cây cột, chia thành 8 hàng ngang và 6 hàng dọc. Các cột cái cao 5,80m, chu vi 1,75m. Cột quân cao 3,45m (cả đấu), chu vi 1,60m. Cột hiên cao 2,75m, chu vi 1,40m. Khoảng cách giữa các cột quân là 2,4m, cột quân cách cột hiên 1,45m.

Tất cả các cột hiên đều cách mép nền đình 1,40m. Từ hàng cột quân trở lên, đầu mỗi hàng cột và đuôi mỗi con rường đỡ một chiếc hoành. Trên các kẻ từ cột quân trở xuống, ngoài xà nóc và tàu mái có tới 13 chiếc hoành nữa, nằm trên một mặt phẳng nghiêng để giữ cho bộ mái luôn vững chãi.

Kết cấu của đình do 4 hiệp thợ cùng thi công, mỗi hiệp làm riêng một góc đình, nhưng lắp lại rất ăn khớp với nhau. Bốn vì nóc của đình có cấu trúc theo lối chồng rường, nhưng có 4 góc đình thì có 3 góc dùng xà nách, riêng góc ngoài bên trái lại dùng kẻ. Các con rường thuộc 2 vì nóc gian giữa có đuôi rường chạm mây lá, các con rường của 2 vì nóc bên cạnh chỉ bào soi đơn giản. Lối kết cấu chồng rường theo kiểu thượng tam hạ tứ.

Những mảng chạm khắc trang trí của đình làng Hồi Quan rất đặc sắc. Trên mỗi chiếc đầu dư của đình Hồi Quan được tạc cả một ổ rồng cuộn trong mây. Ván trên xà nách có rất nhiều hình rồng chạm lộng, rồng chạm theo bố cục dọc và theo chiều ngang.

Ở đây cũng có khá nhiều hình tượng cô tiên cưỡi trên các đầu rồng. Đuôi các con rường trong các bức cốn khi thì chạm hình rồng, khi thì chạm hình con nghê nằm ngửa gãi, mặt cười hóm hỉnh, tinh nghịch.

Nhiều bức cốn ở gian giữa (lòng giếng) và suốt từ xà nách lên các con rường cũng như ván ghép không có một diện tích nào trống trơn. Ván trên xà nách có rất nhiều hình rồng chạm lộng, rồng chạm theo bố cục dọc và theo chiều ngang. Ở đây cũng có khá nhiều hình tượng người cưỡi trên các đầu rồng. Đuôi các con rường trong các bức cốn này khi thì chạm hình rồng, khi thì chạm hình con nghê nằm ngửa gãi, mặt cười hóm hỉnh, tinh nghịch.

Qua tìm hiểu người dân trong làng cho biết nghệ thuật chạm khắc trang trí đình Hồi Quan có sự phong phú bởi sự hiện diện của bốn hiệp thợ cùng góp công góp sức. Góc bên trái đình phía trước chạm khắc đơn giản. Góc đình bên phải phía sau chạm khắc cảnh đánh vật và đôi gà chọi.

Góc đình bên phải phía trước có bức chạm hình tượng con khỉ nằm ngửa miệng cười hả hê, đang trong động tác gãi, bằng những nét chạm khắc tinh tế, người nghệ nhân lột tả được tính hiếu động vui nhộn của con vật. (bức chạm này nay không còn lưu giữ tại đình, có thể đã bị mất hoặc được lưu giữ ở nơi khác).

Trên các đầu bẩy và các ván nong đỡ đầu hoành các khối chạm diện tích rất lớn, tỷ mỷ. Các hình tượng rồng ổ, rồng mẹ luôn há miệng ngậm lấy tàu mái, khi thì luồn lách trong những tia mây lửa, nét mác, hoặc đùa nghịch với rồng con, đôi khi vui chơi với cả các con thú bốn chân nữa.

Đặc sắc hơn cả có hai chiếc đầu bẩy ở hiên trước thuộc gian giữa, mặt bên trong chiếc đầu bẩy bên trái chạm hình con nghê đầu quay ngoặt lại, miệng nhoẻn cười.

Chiếc đầu bẩy bên phải mặt ngoài tạc hình rồng mẹ, rồng con và con thú, mặt trong thêm vào mấy hình tượng ấy còn có cảnh người cưỡi ngựa, mình trần mặc váy, tay phải cầm đao, tay trái cầm mộc, chân dung diễn tả khá chi tiết, thể hiện trạng huống rất sinh động.

Nội thất tòa đại đình các hình chạm khắc tuy không nhiều nhưng làm tăng giá trị nghệ thuật của kiến trúc lên rất nhiều. Dưới bốn chiếc câu đầu thuộc ba gian chính, từ các đầu cột cái nhô ra sáu chiếc đầu dư. Những đầu dư này không chỉ được chạm một đầu rồng chạm lộng như nhiều ngôi đình khác, mà nhiều đầu dư chạm cả một ổ rồng cuộn trong mây. Riêng hai chiếc đầu dư phía ngoài thuộc nửa đình bên phải lại chạm nửa con rường trang trí đơn giản, nhưng cũng có một số con rường chạm thành hình hoa, mây, rồng và nghê, biểu hiện sức sống của thế giới sinh vật.

Các cốn ngang trên xà đùi để trơn dành sự tập trung cho các bức cốn dọc thuộc gian giữa. Tuy vậy thỉnh thoảng trên các bức cốn ngang vẫn thấy một vài hình chạm khắc tinh tế, mềm dẻo. Có lẽ các nghệ nhân làm đình cố ý làm đơn giản các gian bên để tập trung cho các hình tượng chạm khắc công phu trên bốn bức cốn dọc của gian giữa.

Bức cốn bên phải lòng giếng suốt từ xà nách lên các con rường và các ván ghép được chạm khắc nhiều mô típ hoa văn, không có một diện tích nào trống trơn. Từ xà nách trổ ra ba chạc, thấy trên một chạc bên có con nghê nhỏ đang nằm. Ván trên xà nách này có rất nhiều hình rồng chạm lộng, bố cục theo chiều dọc và theo chiều ngang.

Thêm vào đó có cả hình người cưỡi trên các đầu rồng. Đuôi các con rường trong cốn này khi chạm đầu rồng, khi chạm hình con nghê nằm ngửa đang gãi, mặt nhìn xuống cười hóm hỉnh. Bức cốn ngoài bên trái lòng giếng có hình nghê nằm và người cưỡi lên đầu rồng. Ở đây cũng có dấu tích của những phiến đoạn nghệ thuật chạm khắc đã bị tháo ra.

Những hình chạm khắc trang trí ở đình Hồi quan đều thống nhất một phong cách, một đặc trưng ngôn ngữ tạo hình cùng với các di tích xây dựng cuối thế kỷ XVII, đây là giai đoạn phát triển rực rỡ nhất của nghệ thuật chạm khắc dân gian Việt Nam. Hầu hết trên các đầu dư, tai cột, ván nong, cốn, cửa võng… đều được chạm khắc trang trí theo các hình thức chạm nổi, chạm kênh bong.

Các hình tứ linh, tứ quí, hình người, thú bốn chân là những mô típ trang trí chủ yếu. Trên ván nong có hình tượng rồng chầu mặt nguyệt được chạm nổi, có hình tượng cô tiên cưỡi trên lưng rồng, tay giang rộng như cánh phượng. Tại một bức cốn chạm hình người đánh đàn, hình tiên ngồi trên đầu nghê, hình đoàn người đang đua thuyền, cảnh đánh vật trong ngày hội mùa xuân…

Qua mảng chạm khắc trang trí ở đình Hồi Quan cho thấy, nếu như ở một số ngôi đình mới chớm sang thế kỷ XVIII hình tượng con người đã vắng bóng, nét dân gian chỉ còn ở các con vật gần gũi với người lao động, thì ở đình Hồi Quan dựng năm 1715 vẫn giữ phong cách tạo hình của thế kỷ XVII.

Đó chính là nét đặc sắc của những nghệ nhân làm đình thể hiện tinh thần ưa chuộng tự do, phóng khoáng trong sáng tạo nghệ thuật của người dân Kinh Bắc xưa.            

Những đồ thờ, đồ tế, binh khí còn giữ được ở đình là những dấu ấn triều đại Lê- Nguyễn, đồng thời là những tác phẩm đặc sắc, đình Hồi Quan không chỉ là nơi thờ các danh nhân mà là nơi trung tâm sinh hoạt căn hoá, hội họp dân làng, là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của địa phương, từ ngày thành lập đảng đến nay.

Năm 1989 đình Hồi Quan được nhà nước quyết định công nhận là khu di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật