Tương truyền, Ngài là cháu gọi Phùng Hưng bằng chú, theo Phùng Hưng suốt cuộc khởi nghĩa; làng Hoà Mục (phường Trung Hoà, Cầu Giấy) thờ 3 chị em danh tướng hoàng hậu Phạm Thị Uyển, danh tướng Phạm Miện, Phạm Huy của Phùng Hưng và là anh em con cô con cậu với Phùng Luông. Sau cuộc khởi nghĩa thắng lợi, để tưởng nhớ công lao của Ngài với dân với nước, dân làng Giáp Nhất đã lập đền thờ Ngài, tôn làm Thành hoàng làng và rước về thờ tại đình làng.

Qua các triều đại nhà Lê đến nhà Nguyễn, vị Thành hoàng đều được sắc phong là Thượng đẳng phúc thần. Như vậy, Thành hoàng của làng Giáp Nhất là một nhân vật có thật trong lịch sử, là người anh hùng dân tộc được tôn vinh. Hằng năm, cứ vào ngày 12 tháng Giêng âm lịch, dân làng lại tổ chức tế lễ Thành hoàng rất trang trọng.

Dù trải qua những biến cố, thăng trầm cùng lịch sử dân tộc, đình làng Giáp Nhất vẫn luôn là trung tâm sinh hoạt văn hoá – tín ngưỡng của dân làng.

Đình được xây dựng từ lâu trên một gò đất cao, ở bờ Nam sông Tô Lịch, nhìn hướng Đông – Đông Bắc. Theo các cụ cao niên trong làng kể lại thì đình được xây dựng trên thế đất hình con voi, bốn ao xung quanh là 4 chân voi, 2 gò là tai voi, còn vòi voi là bờ ruộng trước đình kéo dài ra sông Tô Lịch uốn lượn phía trước; 2 chiếc ao phía sau đình đã bị lấp kín sau năm 1960.

Theo TS Bùi Xuân Đính, nơi đây từng hai lần phơi xác giặc Minh xâm lược. Lần thứ nhất, ngày 20-10-1426, nghĩa quân Lam Sơn do Lý Triện và Đỗ Bí chỉ huy mai phục dọc hai bên đường Thiên Lý và cầu Mọc. Khi quân Minh cầm đầu lọt vào trận địa, quân ta đổ ra đánh, các tướng giặc là Đào Sâm, Tiền Phụ, Triệu Trinh cùng nhiều lính bị hạ tại trận, số còn lại chạy về thành Đông Quan. Đoạn đường gần cầu Mọc thuộc làng Giáp Nhất được gọi là Đường Vỡ, ngụ ý chỉ nơi quân giặc vỡ trận.

Nửa tháng sau (ngày 5-11-1426), Vương Thông được tăng viện binh liền phái 10 vạn quân đánh ra vùng Mọc, Ba La. Nghĩa quân Lam Sơn mai phục ở Sốm (Thanh Oai, nay thuộc thị xã Hà Đông) lại bất ngờ tấn công. Quân địch bị giết hơn 1000 tên. Các tướng Minh là Sơn Thọ, Mã Kỳ dẫn tàn quân tháo chạy về Đông Quan. Nghĩa quân đuổi theo đến cầu Nhân Mục, bắt sống 500 tên.

Hiện nay, tại khu vực giáp gianh hai làng Giáp Nhất và Cự Lộc còn 7 gò đất, tương truyền là 7 gò đống chôn xác giặc, nên gọi là gò Đống Thây hay gò Kình Quán.

Trong những năm đầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, đình Giáp Nhất là nơi hội họp, nuôi dưỡng cán bộ, chuyển tiếp thương binh. Đình đã bị giặc Pháp đốt cháy.

 Cổng đình Mọc Giáp Nhất. Photo NCCong ©2017

 Đại đình Mọc Giáp Nhất. Photo NCCong ©2017

 Sân đình Mọc Giáp Nhất. Panorama NCCong ©2017

 Trong đình Mọc Giáp Nhất. Photo NCCong ©2017

Trong khuôn viên đình hiện nay quan sát được, phía bên phải là giếng, bên trái là ao đình đan xen với 7 cây muỗm cổ thụ xum xuê toả bóng mát, tạo cho di tích có được cảnh quan đẹp hiếm có. Tổng thể của khu di tích đình gồm có cổng đình, sân, giếng, ao đình, miếu thờ thần giếng, bậc thềm đá, Đại bái, Hậu cung và nhà oản.

Phía trước cổng đình là không gian rộng, thoáng, nhìn ra sông Tô Lịch sang bờ bên kia là đường Láng (thuộc quận Đống Đa). Theo cụ giáo Nguyễn Bá Đạm cùng một số tài liệu còn ghi lại cho biết cổng đình và cổng làng Giáp Nhất đều do ông Đỗ Hữu Thục – tức Cai ba Thục, chủ Ty rượu Văn Điển và Quốc Bảo nổi tiếng hồi đầu thế kỷ XX – bỏ tiền công đức xây dựng.

Năm 1986, Hậu cung của đình được tu sửa để lấy nơi thờ tự. Hai cột trụ chính trước cửa đình trong thời kỳ chiến tranh chống Pháp đã bị đạn pháo phá hỏng cũng được sửa chữa lớn vào năm 1990, đồng thời cổng cũng được làm lại theo lối kiến trúc cũ và có quy mô như hiện nay.

Chính giữa cổng trụ là lối đi rộng hơn 4m lát viền bằng đá tảng xanh, chân trụ cao làm theo kiểu đế trái giành, thân có bổ ô viết câu đối, đỉnh trụ đắp rồng cách điệu nhìn về bốn phương trên cõng đôi nghê chầu vào giữa.

Hai bên thân trụ chính xây tường kiểu cuốn thư và có tường gạch nối với 2 cổng nhỏ xây kiểu vòm cuốn, mái cổng làm giả ngói lưu ly đắp bởi vôi vữa tạo ra sự mềm mại cho khối kết cấu kiến trúc.

Nối tiếp với 2 cổng nhỏ là bức tường lửng kết thúc bằng trụ biểu nhỏ, đỉnh trụ đắp 4 phượng cách điệu hình lá lật. Với kiểu bố cục như vậy đã tạo ra khoảng cách không gian thiêng giữa phía ngoài là đời thường/trần tục với phía trong, qua hệ thống cột trụ ở cổng, là nơi chuyển tiếp, có sự giao lưu văn hoá một cách tự nhiên giữa thế giới trần tục và thế giới thiêng liêng – nơi thần thánh ngự trị.

Qua khoảng sân rộng lát gạch, bên phải là một giếng đất cổ có bậc lên xuống (nay đã được tôn tạo kè đá xung quanh). Hiện nay nước giếng không dùng cho sinh hoạt mà giếng chỉ còn là biểu tượng, tạo không gian, cảnh đẹp tô điểm cho ngôi đình.

Cạnh giếng là ngôi miếu nhỏ được xây đơn giản, hình vuông có mái. Được biết, miếu là nơi thờ thần Giếng. Bên trái sân là ao đình nay đã được kè xung quanh. Từ khi dựng tường rào thì mọi người đi ở đường phía ngoài đình.

Từ sân đình qua 9 bậc đá xây cao khoảng 1,8m thì tới hiên toà Đại bái. Đại bái là nếp nhà kiến trúc hình chữ “nhất” (一) theo kiểu tường hồi bít đốc 5 gian, mỗi gian rộng khoảng 2,5m. Bên hồi phải có trổ một cửa nhỏ dẫn xuống nhà oản. Bên trái có tạo một cửa ngách kiểu cuốn vòm dẫn ra một cầu thang gạch 10 bậc xây lộ thiên.

Xung quanh tường Đại bái được xây bằng gạch Bát Tràng miết vôi và mật; tường để mộc không trát, phía ngoài tường hồi hai bên có đắp mặt hình hổ phù. Cửa chính vào toà Đại bái được làm theo kiểu “thượng song hạ bản” gồm bốn cánh ghi 4 chữ “Tả hữu phùng nguyên”, có trang trí hoa quả, bút, hòm sách… Kết cấu bộ vì được làm theo kiểu chồng rường giá chiêng, kẻ bẩy hiên tạo sự thông thoáng, hài hoà.

Hậu cung được kết cấu 3 gian kiểu thượng chồng rường hạ kẻ bẩy. Đại bái và Hậu cung được xây dựng theo kiểu chữ “nhị” (二), khoảng cách mái hiên giữa toà Đại bái và Hậu cung là một rãnh thoát nước ngăn cách hai toà nhà, trên rãnh có lát hai tảng đá xanh làm lối vào hậu cung. Kiểu kiến trúc này đã khiến cho cả hai toà nhà đều lấy được ánh sáng tự nhiên vào trong và tạo không khí thoáng mát. Gian giữa Hậu cung có xây bệ gạch đặt ngai, bài vị và ban thờ Đức Thành hoàng làng.

Nhìn chung kết cấu kiến trúc đình Giáp Nhất tuy đơn giản nhưng các cấu kiện gỗ lại được chạm khắc khá tỉ mỉ, mềm mại và mang nhiều hàm ý sâu xa, cầu mong sự no đủ, giầu có, học hành, trí tuệ và hạnh phúc.

Các bức hoành phi, câu đối và đồ thờ tự đều được sơn son thếp vàng tạo ra sự tôn nghiêm nơi thờ cúng. Đặc biệt trong đình còn lưu giữ được ba bia đá, trong đó có tấm bia “Hậu thần” khắc năm 1812 và một tấm bia khắc năm 1892, nhiều chân đá tảng cột đình, phiến đá lát thềm có kích thước lớn; hai nhang án gỗ lớn, một Ngai thờ chạm rồng cuốn đẹp; một quả chuông nhỏ cùng nhiều đồ thờ có giá trị khác.

Với những giá trị về lịch sử và văn hoá, đình Giáp Nhất đã được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia năm 1992. Ngày 27-8-2006 đình Giáp Nhất lại vinh dự được tổ chức Lễ đón nhận Quyết định của Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội về việc công nhận và gắn biển Di tích cách mạng – kháng chiến.