Cách làng Lộc Thọ, xã Độc Lập, huyện Hưng Hà nơi đặt đại bản doanh Thụy Thú, trang Diên Phúc, đạo Sơn Nam trong cuộc trường chinh dẹp loạn 12 sứ quân của Đinh Bộ Lĩnh (944 - 968) khoảng 2km là trang Cổ Sách, tổng Lập Bái, nay là thôn Lập Bái, xã Kim Trung, huyện Hưng Hà địa danh tiền đồn của Doanh đầu, nơi “Tứ vị công thần khai quốc” nhà Đinh luyện quân đánh bại sứ quân Đằng Châu Kiều Công Hãn.

Khi ông Phạm Trù và bà họ Trương ở làng Yến Vĩ huyện Hoà An phủ Ứng Thiên đến cầu tự ở động Hương Tích, thời gian sau, Bà sinh liền ba con trai: Một người mặt xanh tên là Tích; mặt trắng tên là Thánh; mặt đỏ tên là Thành.

Phạm Trù quê ở trang Yến Vĩ, động Hương Tích, huyện Hoài An (sau đổi là Ứng Hoà), đạo Sơn Nam. Là ng­ười có chí lớn, hiềm vì vợ chết sớm, một mình gà trống nuôi ba con trai thơ dại (Tích Công, Thánh Công, Thành Công), lại bị sức ép của bọn trộm cướp ở địa phương Phan Công Tề. Thấy Phạm là người trí dũng, bọn chúng buông lời dụ dỗ.

Phạm quyết không theo, đành dắt díu đàn con đến trang Cổ Tiết (tên cũ của Cổ Bái) mở trường dạy học. Đinh Bộ Lĩnh trong buổi đầu dựng nghiệp phải thân chinh cùng với Nguyễn Bặc, Đinh Điền, Trịnh Tú đánh đường tìm đến tận nơi đón bốn cha con họ Phạm. Phạm Trù cùng với Nguyễn Bặc, Đinh Điền, Trịnh Tú trở thành bộ tứ mưu thần (rồng thao hổ lược). Ba người con tài ba của Phạm Trù đều được triều đại sau này phong tặng cho làm Thượng đẳng Phúc thần: Đệ nhất Tích Linh Đại Vương, Đệ nhị Thánh Đậu Đại Vương, Đệ tam Lê Hạnh Thành Đại Vương, Đương cảnh Thành hoàng Thánh bái Chân Giang Đại Vương.

Ba anh em lớn lên theo phò giúp vua Đinh Tiên Hoàng và lập được nhiều công lớn. Khi ba ông mất đều được phong phúc thần, riêng người anh cả được phong là Tích Lịch đại vương và được thờ cùng thần Cao Sơn ở đình Phương Liệt. Ba anh em được thờ ở đình Lập Bái, xã Kim Trung, Hưng Hà, Thái Bình.

 Nhà văn hóa thôn Lập Bái được xây dựng ngay trên nền ngôi đình cổ xưa thờ tứ vị đại thần khai quốc triều Đinh.

Sử cũ chép: “Thời vua Lý Thái Tổ sự nghiệp Cổ Pháp nhà Lý cơ ngơi ổn định, nhà vua thấy các ngài ở đây tận trung với nước, tận hiếu với dân, đầy rẫy trung chính, cần mẫn nên Lý Thái Tổ đã gia phong ban tặng mỹ tự “Thượng đẳng, đại vương phúc thần” và khuyến cáo người đời sau: “Làm bề tôi cần như các ngươi đây”.

Cách đây hơn 2 năm, nhân dịp đầu xuân 2017, tại cố đô Hoa Lư, đoàn công tác Báo Thái Bình được Ban biên tập Báo Ninh Bình dẫn tham quan một số di tích lịch sử văn hóa đất Tràng An trong chuỗi liên kết vùng Tràng An - Kỳ Bố Hải Khẩu thời Đinh Bộ Lĩnh nương nhờ sứ quân Trần Lãm dẹp loạn 12 sứ quân, thống lĩnh sơn hà, tôi có dịp tiếp cận với nhiều tài liệu, hiện vật, di chỉ khảo cổ liên quan đến các công thần khai quốc nhà Đinh được các triều đại phong kiến sắc phong “Thượng đẳng thần” phụng thờ ở nhiều đình, đền, miếu, tự...

Mới đây tôi tìm về làng Lập Bái, xưa là Cổ Trang, tổng Lập Bái, huyện Diên Hà, trấn Sơn Nam (nay là thôn Lập Bái, xã Kim Trung, huyện Hưng Hà) với mong muốn có thể tìm được dấu tích huân lao của “Tứ vị Đại thần” triều Đinh (Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Trịnh Tú, Phạm Thành) sau đó được các triều đại sắc phong “Thượng đẳng thần” và thờ ở đình làng.

Nhưng đáng tiếc, ngôi đình Lập Bái đã không còn, hình bóng chỉ nhạt nhòa trong trí nhớ của các bậc cao niên trong làng và ghi chép trong một số thư tịch cổ, đình có kiến trúc gỗ độc đáo, to và đẹp, thờ Phúc thần (Thành hoàng làng) là “Tứ vị Đại thần” triều Đinh có công lao dẹp loạn 12 sứ quân. Trước năm 1954, đình Lập Bái bị giặc Pháp bắn phá hư hỏng nặng và đình bị dỡ bỏ hoàn toàn vào những năm 70 của thế kỷ XX.

Truyền ngôn rằng, sứ quân Trần Lãm qua đời, (vua) Đinh Bộ Lĩnh là con nuôi Minh Công đã nắm quyền chỉ huy sứ quân Kỳ Bố Hải Khẩu, một lần ông cùng Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Trịnh Tú đi dò xét sứ quân Đằng Châu (Hưng Yên nay), đến trang Cổ Sách thì trời tối, mưa gió mịt mùng. Bốn vị tướng quân phải vào ngủ trọ trong chùa Cổ Sách.

Đêm ấy, 3 người con trai gia đình họ Phạm trong làng chiêm bao thấy bầu trời lóe sáng ba vị tinh tú rồi một đám mây vàng như chiếc lọng bay qua. Tỉnh giấc, nghĩ có hiển thánh trong chùa, 3 chàng trai họ Phạm đang đêm đến chùa và nhìn 4 người nằm ngủ, thấy bóng rồng vàng phủ lên trên một người, bên cạnh có 3 người. Nghe tiếng bước chân, 4 vị tỉnh giấc, 3 anh em họ Phạm cho là hiển thánh vội quỳ lạy.

Người có bóng rồng vàng phủ trên thân hình chính là Vạn thắng Vương Đinh Bộ Lĩnh, 3 anh em dập đầu xin theo Đinh Bộ Lĩnh. Truyền ngôn, nhận 3 anh em họ Phạm làng Lập Bái xong (vua) Đinh Bộ Lĩnh liền đem quân đến lập căn cứ ở Lập Bái để ngăn chặn sự tấn công của sứ quân Phạm Phòng Ất từ Châu Đằng đánh sang.

Cũng từ vị trí tiền đồn Lập Bái, sứ quân Đinh Bộ Lĩnh đã tiến lên thượng nguồn sông Hồng đánh chiếm được Châu Đằng, lúc này cách Lập Bái không xa là trang An Việt (Việt Yên, Điệp Nông) có 4 anh em họ Trịnh phò giúp (vua) Đinh Bộ Lĩnh tổng lực đánh chiếm thành công Châu Đằng, chém đầu Kiều Công Hãn.

Sử cũ ghi, sau khi dẹp loạn 12 sứ quân, Vạn Thắng vương Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi vua, tại vị không lâu thì năm 979, Đinh Tiên Hoàng và Thế tử Đinh Liễn bị sát hại, nghi can là Chi hậu Nội nhân Đỗ Thích. Trong lúc triều đình bấn loạn, Định Quốc Công Nguyễn Bặc, Ngoại Giáp Đinh Điền, cùng Thập đạo tướng quân Lê Hoàn liền đưa Vệ Vương Đinh Toàn (6 tuổi) lên ngôi Vua, phong Dương Vân Nga (mẹ Đinh Toàn) làm Hoàng Thái hậu.

Vì “Ấu chúa” mới 6 tuổi nên Thập đạo tướng quân Lê Hoàn được Thái hậu Dương Vân Nga “sủng ái” phong làm Phó Vương nhiếp chính. Vụ việc xảy ra quá nhanh khiến Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Lưu Cơ, Trịnh Tú (là trung thần của Đinh Tiên Hoàng) nghi ngờ cho rằng Lê Hoàn có ý soán cướp ngôi.

Các trung thần phù Đinh động binh chống lại Lê Hoàn. Đầu tiên là Phạm Thọ, Nguyễn Bặc, Phạm Thành, Đinh Điền đem quân bản bộ cự chiến, nhưng không ngờ các quan lớn, nhỏ triều chính đã đi theo Lê Hoàn.

Sách Đại Việt sử ký toàn thư có ghi: “Đinh Tiên Hoàng thống nhất bờ cõi, dùng bọn Đinh Điền, Nguyễn Bặc làm người phò tá, sáng chế triều nghi, định lập quân đội”. Thực chất, quân đội Lê Hoàn sử dụng để đánh dẹp “Tứ vị Đại thần” chống Lê Hoàn lại là đội quân kinh qua trận mạc do chính các đại thần xây dựng, rèn luyện.

Theo thần phả đền vua Đinh: “Sau khi lên ngôi, vua Đinh Tiên Hoàng chia Nội giáp trong kinh thành giao cho Định Quốc Công Nguyễn Bặc phụ trách dưới quyền chỉ huy trực tiếp của vua gọi là “Nội thông vạn cơ” (bên trong thông giữ muôn việc cơ mật) cùng với việc phong Đinh Điền là Ngoại giáp cai quản mọi việc bên ngoài…”.

Còn đền thờ Định Quốc công ở Gia Viễn (Ninh Bình) có câu đối: “Quải thụ khởi vô tình” (treo ấn há vô tình) để khắc thờ Định Quốc công nghĩa là “Treo ấn không vô tình, mắt giận Lê Hoàn nhòa ánh nhật” tạm hiểu là “Nguyễn Bặc khởi binh đánh Lê Hoàn không phải vị kỷ, lòng đau Đinh nghiệp ngút trời sương”.

Có tài liệu ghi rằng Đinh Điền trọng thương phải tung tin là tử trận mới thoát về căn cứ Đằng Man (thuộc huyện Kim Động, Hưng Yên ngày nay). Trước khi về đến Đằng Man, Ngoại Giáp Đinh Điền nương náu ở Lập Bái và được dân làng nghênh đón như anh hùng, chăm sóc vết thương cho Đinh Điền.

Trong Đại Việt sử ký toàn thư, sử thần Ngô Sĩ Liên bàn: “…việc khởi binh ấy không phải là làm loạn mà là một lòng phò tá vua Đinh, đánh Lê Hoàn không được mà chết đấy là đúng chỗ”… “bề tôi trung nghĩa, làm không xong việc mà chết, ấy là bề tôi tử tiết”. Do vậy, đình Lập Bái được dân làng dựng lên phụng thờ Đinh Điền, Nguyễn Bặc… là “Thượng đẳng thần” trung liệt.

Lúc chưa bị phá, đình Lập Bái còn bức đại tự: “Trung quán nhật nguyệt” (Lòng trung xuyên suốt mặt trời) ý chỉ bốn vị trung thần một lòng phò giúp vua Đinh.

Sử cũ cũng chép, khi Lê Hoàn lên ngôi vẫn cảm phục Đinh Điền đã sắc phong ông làm: “Tế thế Hộ quốc Hiển ứng Linh quang Đại vương”, phu nhân Đinh Điền là Phan Môi Nương cũng được sắc phong là: “Huệ Hoa Gia Tĩnh Trinh Thục phu nhân”.

Đến thời nhà Lê, Lê Thái Tổ sắc phong cho Đinh Điền là “Thượng đẳng Vạn cổ Phúc thần Trung thánh Đại tư đồ Bình chương sự Khai quốc Công đức Văn Đại vương”. Đôi câu đối cổ khẳng định việc chống kẻ cường thần, lấy cái chết đáp đền ơn sâu Đinh Tiên Hoàng của 4 vị danh tướng triều Đinh là trung nghĩa, tiết liệt từng treo tại đình Lập Bái:

Nhất phiến trung can huyên nhật nguyệt

Thiên thu chính khí tác sơn hà.

(Một tấm gan trung xuyên suốt vừng nhật nguyệt;

Nghìn thu chính khí rung động non sông)