Yển Khê (Thanh Ba) là vùng đất cổ thuộc trung tâm quốc gia Văn Lang thời các vua Hùng dựng nước. Những dấu tích của người xưa cùng các câu chuyện kể, truyền thuyết trong dân gian và tài liệu, thư tịch còn lưu giữ lại đã chứng minh điều đó.

Thời Hùng Vương, xã Yển Khê thuộc bộ Văn Lang; thời kỳ Bắc thuộc, thuộc quận Phong Châu. Đến đời Lý (khoảng năm 1084) Yển Khê thuộc huyện Thanh Ba, châu Thao Giang, phủ Tam Giang.

Từ thời Lê đến đầu triều Nguyễn (1428 - 1891) xã Yển Khê thuộc huyện Thanh Ba, phủ Lâm Thao, trấn Sơn Tây. Từ khi thành lập tỉnh Hưng Hóa (năm 1891) và sau này đổi là tỉnh Phú Thọ (1903), Yển Khê thuộc tổng Hanh Cù. Cách mạng tháng Tám thành công, Yển Khê nằm trong liên xã Bà Triệu và từ năm 1964 đến nay thuộc huyện Thanh Ba.

Nằm trên vùng đất cổ, có sông Hồng quanh năm bồi đắp phù sa nên từ xa xưa, Yển Khê đã nổi tiếng là mảnh đất màu mỡ. Có lẽ vì vậy mà từ rất sớm, đã có nhiều người ở nơi khác tìm về đây sinh cơ lập nghiệp.

Căn cứ vào tộc phả của một số dòng họ thì từ thế kỷ XV trở đi, đã có tới vài chục dòng họ đến làm ăn sinh sống ở đất Yển Khê như: Họ Nguyễn, họ Phạm, họ Lê, họ Trần, họ Kiều, họ Mè, họ Đặng, họ Đỗ…Trải qua hàng trăm năm, Yển Khê vẫn gồm 2 thôn chính là Lận Dương và Yển Khê; đã một thời thôn Yển Khê được coi là “đất Văn” còn thôn Lận Dương là “đất Võ”.

Từ hai thôn này chia ra nhiều xóm có tên gọi rất độc đáo như: Gò Tuyên, Mấy Ói, Nam Điển, Xóm Ngõa, Gò Lá, Nhà Dận, Tân Trung, Xóm Vàng, Xóm De, Xóm Sủn, Cầu Xuân, Đình Cháy, Dộc Chảu…

Yển Khê là mảnh đất vốn có truyền thống yêu nước và lịch sử cách mạng kiên cường. Trải qua các cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc, các thế hệ người Yển Khê vẫn luôn gắn bó bên nhau, khai hoang phá rậm, đoàn kết cộng đồng xây đắp nên làng xóm ngày một đông vui, sầm uất. Ngày nay, dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân Yển Khê vẫn luôn phát huy truyền thống yêu nước, cần cù sáng tạo trong lao động, một lòng theo Đảng, chung tay xây dựng quê hương ngày thêm tươi đẹp.

Cùng với truyền thống yêu nước và cách mạng, Yển Khê còn là vùng đất có lịch sử văn hóa lâu đời, từ các sinh hoạt văn hóa cộng đồng, trò chơi dân gian truyền thống đến phong tục, tập quán trong lao động sản xuất, tính độc đáo trong cách sống, cách nói, trong văn hóa ẩm thực, đã tạo nên một cốt cách riêng, không thể pha lẫn.

Dẫu trải qua bao năm tháng, làng quê Yển Khê vẫn gìn giữ được những nét cổ kính và văn hiến, được thể thiện ở tên đất, tên làng, quần thể di tích đình, chùa cổ kính thâm nghiêm và những thuần phong mỹ tục được lưu truyền từ đời này qua đời khác.

Theo các cụ kể lại thì từ thuở xưa, Yển Khê có đến 8 ngôi đình làng là: Đình Trung (xóm De) đình Sống (xóm Đình Cháy) đình Thượng (gò Dạ) đình Vàng (xóm Vàng) đình Ngõa (xóm Ngõa) đình Trung (xóm Mấy Ói), đình Ngòi (gò Chùa Tân Trung), đình Mấy (xóm Mấy) Ngoài quần thể đình làng, Yển Khê còn có 5 ngôi chùa.

Trải qua bao biến thiên thăng trầm của lịch sử, ngày nay chỉ còn lại đình Ngõa (xóm Ngõa thôn Yển khê), đình Vàng (xóm Vàng thôn Lận Dương) và chùa Thọ Khuê thờ Phật tọa lạc ở giữa làng. Các ngôi đình thờ Thành hoàng làng là vị Thần bản mệnh che chở cho cộng đồng dân làng, ngoài ra mỗi xóm còn có miếu thờ Thổ thần của xóm.

Yển Khê là mảnh đất có bề dày lịch sử, văn hiến và được kết tinh, phản ánh ở quần thể di tích đình, chùa cổ kính thâm nghiêm. Bởi từ bao đời nay, hình ảnh “cây đa, bến nước, sân đình” đã trở thành hồn cốt của mỗi làng quê Việt Nam.

Đình Ngoã là nơi có đầy đủ bằng sắc, dấu ấn thời xa xưa, thờ phụng  Vua Hùng đời thứ 18. Đình Ngoã đã được Nhà nước xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa từ năm 1995. Lịch sử tồn tại của đình đến nay đã gần 2000 năm.

Theo ngọc phả truyền lại thì Cứ vào mùng 3 tháng Giêng âm lịch hàng năm dân làng Yển Khê (Cũ) nay là Hanh Cù lại mở hội cầu tế với mong muốn xin được che chở, Cầu cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an, mùa màng bội thu, muôn nhà được hạnh phúc.

 

 

 Đình Ngõa xã Yên Khê, huyện Thanh Ba, Phú Thọ

 

 

 

 Lễ hội Đình Ngõa

Trong quần thể văn hóa Làng Yển khê, cùng với các di tích còn lại đến ngày nay như đình Ngõa, chùa Thọ khuê (đã được nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa năm 1995) thì đình Vàng là một di tích khá tiêu biểu.

Đình Vàng thờ Tam vị đại vương là Đột ngột Cao sơn Đại vương, Ất sơn Đại vương và Viễn sơn Đại vương, là các vị thần đã có công “âm phù dương trợ” giúp vua Hùng đánh giặc từ những năm trước Công nguyên, sau này được dân làng suy tôn làm Thành hoàng Làng và được vua Hùng cùng các triều đại phong kiến trước đây xuống chiếu phong Thần, giao cho dân làng phụng thờ hương khói. Việc cúng lễ được ghi vào lễ tiết quốc thánh và chép vào sử sách thờ tự chung của cả nước.

Về kiến trúc, đình Vàng được xây dựng theo hình chữ Đinh, tọa lạc trên một khu đất rộng, bằng phẳng, nằm cạnh con đường huyết mạch nối liền hai thôn Lận Dương và Yển Khê. Đình nhìn hướng Nam, cấu trúc gồm 2 tòa, phần ngoài xây gạch, phần trong bằng gỗ.

Tòa đại đình gồm 3 gian 2 dĩ, dài 13,9 m, rộng 5,9 m. Phía trước các gian, các nghệ nhân xưa đã khéo léo tạo 3 khuôn cửa bức bàn rộng 2,04 m, cao 1,66m, 2 dĩ làm 2 cửa sổ để lấy ánh sáng vào đình theo luật Âm - Dương.

Tòa hậu cung gồm 3 gian dài 6,55m, rộng 5,8m. Khám thờ dài 3,3m, rộng 5,6m, cao 1,43m, hai bên có lối lên thượng cung; trong cung đặt 3 cỗ ngai và các bài vị thờ Tam vị đại vương. Đình Vàng được xây dựng từ rất lâu, đại trùng tu vào đời Nguyễn.

 

Trong kháng chiến và các năm ngập lụt lớn, đình Vàng bị tàn phá nặng nề. Năm 1980 đình được sửa chữa phần tường xây và đến năm 1992 được tiến hành tu bổ lại, phần gỗ của đình sau nhiều năm sử dụng làm nhà kho HTX nông nghiệp đã được trả lại để đình Vàng  có được kiến trúc như ngày hôm nay.

Theo đánh giá của Bảo tàng tỉnh thì đình Vàng nằm trong hệ thống các di tích thờ vua Hùng. Vì vậy những di sản phi vật thể ở Yển Khê nói chung và xóm Vàng nói riêng gắn với di tích này đều liên quan tới thời đại Hùng Vương và mang đậm tính chất cội nguồn của vùng đất Tổ.

Với những giá trị  lịch sử và nghệ thuật kiến trúc, thể theo nguyện vọng tha thiết của các tầng lớp nhân dân trong xã, ngày 11 - 7 - 2011, UBND tỉnh Phú Thọ đã có quyết định xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cho đình Vàng.

Ngày 17-11-2011 (tức 22 -10 năm Tân Mão), đảng bộ, chính quyền và nhân dân xã Yển Khê tổ chức lễ đón bằng xếp hạng di tích lịch sử văn hoá cho đình Vàng. Đây sẽ là ngày hội lớn của nhân dân địa phương - ngày hội đoàn kết cộng đồng để gìn giữ và phát huy truyền thống tốt đẹp và những di sản văn hóa quý báu, góp phần xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh.

Lê Quang Vũ