Thôn Xuân Trạch thuộc xã Xuân Canh. Xã này năm 2004 có diện tích đất tự nhiên 6,12 km2, dân số 10.063 người. Phía đông bắc giáp xã Cổ Loa, phía đông nam giáp xã Đông Hội, phía tây giáp xã Tàm Xá, phía tây nam giáp sông Đuống. Đất xã màu mỡ chuyên trồng màu, xưa kia cung cấp lá dâu cho cả các làng nuôi tằm ở xung quanh. Lại có con đường cái quan từ bờ bắc sông Hồng đi lên Thái Nguyên, nay là quốc lộ QL3, tạo cho xã thế thông thương cả hai mặt thủy bộ.

Xuân Canh có Nguyễn Minh Thông đỗ Tiến sĩ khoa Tân Sửu (1481) đời vua Lê Thánh Tông, làm quan đến Thừa chính sứ. Năm 1733 lại có Trương Nguyễn Điều (1685-?) đỗ Sĩ vọng rồi Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân khoa Quý Sửu đời Lê Thuần Tông, làm đến Đề hình Giám sát Ngự sử; sau gia đình rời đến thôn Hàn Lạc, nay thuộc xã Phú Thị, huyện Gia Lâm.

Thời Nguyễn, Xuân Canh là một xã của huyện Đông Ngàn, phủ Từ Sơn, trấn Kinh Bắc (năm 1831 đổi thành tỉnh Bắc Ninh) và có ba người đỗ Cử nhân: Vũ Huy Lân (1864), Nguyễn Huy Điền (1870), Nguyễn Chính (1886).

Cổng ̣đình Xuân Trạch.

Năm 1876 thành lập huyện Đông Anh, tổng Xuân Canh chỉ còn lại 4 xã: Xuân Canh, Xuân Trạch, Lực Canh, Mạch Tràng. Năm 1901, huyện Đông Anh thuộc tỉnh Phù Lỗ (năm 1904 đổi thành tỉnh Phúc Yên).

Trong kháng chiến chống Pháp, Xuân Canh nhập với các làng Lực Canh, Xuân Trạch, Vạn Lộc thành xã Vạn Thắng thuộc huyện Đông Anh, tỉnh Phúc Yên (năm 1950 hợp nhất với tỉnh Vĩnh Yên thành Vĩnh Phúc). Tháng 5-1961, xã Vạn Thắng cùng các xã khác của huyện Đông Anh được chuyển từ tỉnh Vĩnh Phúc về TP Hà Nội. Năm 1965, xã Vạn Thắng đổi lại thành Xuân Canh.

Lược sử

Trước 1945, xã Xuân Canh có dưới 1000 người, mỗi thôn xây một ngôi đình riêng. Thôn Văn Bình thờ Triệu Đà. Thôn Xuân Đình thờ ngài Cửa Ngọ (không rõ lai lịch). Thôn Vân Hoạch thờ Hoàng Lãng Khanh, tướng của vua Hùng Tuấn Vương. Đình Xuân Canh là đình thôn Thượng Lão, thờ thần núi Cao Sơn và Linh Lang đại vương. Thôn Xuân Trạch thờ Xạ thần Quốc Lang là con thứ 5 của vua Hùng thứ 17 tức Hùng Nghị Vương và em của vua Hùng thứ 18 tức Hùng Duệ Vương.

Đình, đền Xuân Trạch.

Theo thần tích, mẹ của Xạ thần là người làng Xuân Trạch, tên Trương Trinh Ngoạn, bà được thờ trong ngôi đền ở phía sau đình. Hùng Nghị Vương lập bà làm phi, hiệu Ngoạn Phi Vân. Bà sinh con trai đặt tên là Minh Lang. Lớn lên chàng võ giỏi và có tài bắn cung, vua cha đặt cho tên mới là Xạ thần Quốc Lang. Khi ngài lên 18 tuổi, lúc đó ở trang Xuân Trạch do có nhiều khí độc, nhiều người kêu cứu với triều đình.

Vua Hùng Nghị Vương cho Minh Vương Xạ Thần về Xuân Trạch lập đàn tràng, thân hành làm lễ cứu dân khỏi dịch bệnh. Qua cơn hiểm họa Xuân Trạch nhanh chóng mở mang trù phú đông vui. Thấy ân tình của Xạ Thần với bản trang, vua liền phong ấp cho ngài ở Xuân Trạch. Về sau Hùng Nghị Vương mất truyền ngôi cho Hùng Duệ Vương. Lúc đó Thục Chúa lăm le xâm phạm, Xạ Thần Minh Vương cùng Tản Viên Sơn Thánh cự chiến với quân Thục. Chiến thắng ông về trang mở tiệc rồi trở lại kinh đô ... Đến 10 tháng 8 bỗng nhiên trời đất tối sầm rồi ông hóa. Được vua Hùng và các triều đại sau này sắc phong là thành hoàng làng Xuân Trạch

Thần tích nhiều tình tiết hay như cho thấy ông là người bắn giỏi như khá nhiều vị thời Hùng Vương trước cả khi nỏ liên châu của Cao Lỗ. Và ông không rõ là đạo sĩ hay pháp sư để có thể lập đàn tràng chống dịch bệnh cổ xưa tận thời Hùng Vương 17.

Đình Xuân Trạch

Đình ra đời vào khoảng thế kỷ XVIII, cuối thời Lê trung hưng. Cổng đình xây kiểu nghi môn, 2 trụ biểu đắp câu đối chữ Hán và trang trí hoa văn, cửa chính có 2 mái, 2 cửa bên bị thấp do sân được tôn cao. Đình nhìn hơi chếch về phía tây nam qua sân và cổng ra một ao nước hình vuông. Hai dãy nhà tả, hữu mạc có kiến trúc đơn giản, kết cấu theo lối chồng rường, bào trơn, kẻ soi.

Trong đình Xuân Trạch.

Đại đình gồm 3 gian 2 dĩ, tường hồi bít đốc tay ngai, các mái đình đều lợp ngói ri. Gian giữa bày lộ bộ, chính điện thờ Xạ thần, sau hương án là cây cung của ngài. Bốn gian bên đặt bia đá khắc thần tích, kiệu bát cống, chuông trống và đôi ngựa gỗ. Bộ vì làm theo kiểu “thượng giá chiêng, hạ kẻ chuyền”, dựa trên 6 hàng chân. Trang trí và các mảng chạm khắc tinh xảo mang phong cách nghệ thuật từ thế kỷ XVIII đến XIX. Hậu cung sâu 4 gian, kết nối với đại đình theo hình “chữ Đinh”, sau hương án là khám thờ thần Cao Sơn với long ngai, bài vị, mũ áo và hòm sắc.

Đền Xuân Trạch

Đền nhỏ và được xây muộn hơn đình, bên trong thờ mẹ của Xạ thần, nay bố trí như đền thờ Mẫu. Đền quay về phía đông bắc nhìn qua sân ra một ao nhỏ. Toà tiền tế gồm 5 gian hẹp, mặt trước mang phong cách nghệ thuật đầu thế kỷ XX với 3 cửa hình vòm và các bức phù điêu nhỏ. Toà hậu cung sâu 2 gian, kết nối với gian giữa toà tiền tế theo hình “chữ Đinh”, các mái đều lợp ngói ri. Trong đền còn các di vật như long ngai, hương án, bát bửu và biển lệnh.

Mặt bên đình, đền Xuân Trạch.

Năm 1996, đình và đền Xuân Trạch đã được Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng di tích lịch sử, kiến trúc nghệ thuật quốc gia.