Huyện Hạ Hòa, vùng đất cửa ngõ tây bắc của tỉnh Phú Thọ, là vùng đất “rừng cọ, đồi chè...” sở hữu nhiều di sản văn hóa. Thiên nhiên, lịch sử đã ban tặng cho Hạ Hòa một hệ thống di sản vật thể và phi vật thể phong phú đa dạng, là nơi có nhiều danh thắng và các di tích lịch sử, văn hóa gắn với những truyền thuyết thời dựng nước.

Từ nhiều năm nay huyện Hạ Hòa đã có các chủ trương, kế hoạch phát triển du lịch sinh thái kết hợp du lịch tâm linh, hướng đến chương trình du lịch về cội nguồn của ba tỉnh Phú Thọ - Lào Cai - Yên Bái.

Hạ Hòa có ba điểm du lịch khá nổi tiếng là Ao Giời- Suối Tiên, đầm Ao Châu và Ðền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ. Các địa danh này đã và đang được quy hoạch, từng bước đầu tư, nâng cấp cơ sở vật chất, tăng cường xây dựng, đa dạng hóa sản phẩm du lịch mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống.

Nổi bật trong các điểm đến du lịch sinh thái kết hợp tâm linh là đầm Ao Châu. Theo truyền thuyết xưa, Vua Hùng thứ 16 đã từng định chọn nơi đây để định đô. Ðầm là khu hồ rộng mênh mông, nơi sâu nhất lên tới 20 m, khu vực đầm có khoảng hơn 100 đảo lớn, nhỏ nằm tập trung chủ yếu trên địa phận xã Y Sơn, thị trấn hạ Hòa, xã Ấm Hạ với nhiều ngách bao quanh núi, đồi, có những nhánh chạy hun hút về phía núi xa.

Chung quanh đầm là các đồi vải, đồi chè, rừng cây đã khép tán và các kiến trúc nhà cổ soi bóng mặt nước trong xanh. Một danh thắng khác đã được đưa vào tour du lịch của nhiều hãng lữ hành là Ao Giời - Suối Tiên. Khởi nguồn khu danh thắng là hai dòng suối và thác nước bắt nguồn từ hai ngọn núi cao của dẫy núi Nả thuộc xã Quân Khê. Dãy núi này giáp với huyện Yên Lập có độ cao 987,5m so với mặt nước biển, trong đó có rừng nguyên sinh với nhiều loài động vật - thực vật quý hiếm.

Nơi giao cắt của hai dòng suối, thác đổ về cách trung tâm xã Quân Khê khoảng 6 km chính là Ao Giời- Suối Tiên. Trải dài qua các cánh rừng già, nhiều thảm thực vật nguyên sinh, Suối Tiên như một dải lụa mềm mại vắt ngang núi rừng, tạo thành Thác Chum, tương truyền nơi bà Âu Cơ cùng các tiên nữ bay về trời.

Bên kia là Ao Giời cũng là một dòng suối dài từ đỉnh núi Nả chảy xuống, tạo thành các thác nước và ao sâu với các tên gọi gắn cùng các huyền thoại như: thác Bụt, ao Cánh Tiên, vực Xanh, động Không đáy. Song, điểm đến nổi bật nhất của du lịch tâm linh, được nhiều du khách biết đến ở Hạ Hòa là Ðền Mẫu Âu Cơ, một di tích lịch sử văn hóa lâu đời gắn với truyền thuyết Âu Cơ- Lạc Long Quân thuộc xã Hiền Lương, cách Ðền Hùng khoảng 50 km về phía bắc.

Truyền thuyết kể lại, khi bà Âu Cơ dẫn 50 người con lên núi, đi đến đâu cũng truyền dạy dân cấy lúa, nuôi tằm, dệt vải. Một ngày kia, Người đến một nơi phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp, có núi cao, đầm rộng, sông dài, cây cỏ hoa lá tốt tươi. Người cho khai hoang, lập ấp, dạy dân trồng lúa, trồng dâu, dệt lụa.

Khi Người cùng bầy tiên nữ bay về trời đã để lại dải yếm lụa dưới gốc đa và nơi đây, nhân dân đã lập đền thờ, giữ gìn hương khói đời này sang đời khác. Năm 1991, Ðền Mẫu Âu Cơ được Bộ Văn hóa - Thông tin đã xếp hạng và cấp bằng di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia.

Năm 1998, chính quyền và nhân dân xã Hiền Lương tổ chức khởi công trùng tu lần một và đến nay đã hoàn thành với khuôn viên mở rông, xây dựng mới to đẹp, bền vững tạo không gian xanh- sạch- đẹp, tôn vinh vẻ uy nghi, tôn kính của Ðền Mẫu Âu Cơ. Hằng năm, nhân dân Hạ Hòa mở lễ hội Ðền Mẫu Âu Cơ vào Mùng bẩy tháng giêng.

Cùng với lễ rước thành kính là phần hội có nhiều hoạt động thể thao, trò chơi dân gian sôi động, thu hút hàng nghìn du khách tham gia. Bên cạnh đó, Hạ Hòa còn có hàng chục di tích khác như di tích quốc gia Ðình Ðông- Ðền Nghè xã Văn Lang, nơi thờ nhị vị Tướng quân Lê Anh Tuấn và Lê Ả Lan có công với đất nước, nơi hằng năm vẫn đón hàng nghìn lượt du khách về dự lễ hội rước nước độc đáo.

Ngoài ra là các di tích được tỉnh xếp hạng như: đền Nguyễn (xã Vụ Cầu), đền Chu Hưng (xã Ấm Hạ), đình Trắng xã Hậu Bổng, đền Thượng xã Ðan Thượng, đình Phú Vĩnh, Phú Yên xã Bằng Giã, đền Ðức Thánh Bà, Kim Sơn Tự tại thị trấn Hạ Hòa... Hạ Hòa còn được biết đến nhiều bởi nơi đây từng có các chiến khu cách mạng lừng danh trong kháng chiến chống thực dân Pháp như; chiến khu Vần - Hiền Lương xã Hiền Lương, Chiến khu 10 ở Ðại Phạm - Hà Lương - Gia Ðiền - Ấm Hạ...

Đầm Ao Châu

 Đầm Vân Hội

 Từ khi tái lập huyện Hạ Hòa đến nay, Huyện ủy đã làm tốt công tác tuyên truyền, vận động các tầng lớp nhân thực hiện tốt công tác bảo tồn các loại hình di sản trên địa bàn, tiến hành trùng tu, nâng cấp, song vẫn giữ được nguyên trạng của nó do lịch sử để lại.

Trong quá trình khai thác, tận hưởng các giá trị  văn hóa, có sự vào cuộc tích cực của các cấp ủy, chính quyền địa phương từ huyện đến cơ sở; phát huy tinh thần sáng tạo, trách nhiệm của cán bộ, công chức, viên chức và các tầng lớp nhân dân tham gia giữ gìn, bảo tồn các di sản văn hóa.

Đến nay Hạ Hoà có 33 bộ sản phẩm tổng hợp, phản ánh đầy đủ các di sản vật thể và phi vật thể của các xã, thị trấn trên địa bàn huyện. Đình, đền, chùa, miếu thờ, nhà thờ họ giáo, nhà thờ họ, danh thắng, di tích lịch sử cách mạng, di tích lịch sử khác.

Ngoài ra còn các lễ hội, làng nghề truyền thống; tập quán xã hội như việc cưới, việc tang... Di sản văn hoá vật thể và phi vật thể trên địa bàn toàn huyện có tổng số 85 di tích bao gồm 8 đền; 13 đình; 38 chùa; 5 nhà thờ họ giáo; 13 nhà thờ họ; 2 danh lam thắng cảnh; 6 di tích lịch sử cách mạng; có 2 làng nghề; 5 lễ hội; 33 di sản văn hoá phi vật thể ...

Trong tương lai, Hạ Hòa sẽ tập trung mọi nguồn lực phát triển du lịch sinh thái, du lịch tâm linh, đầu tư kết cấu hạ tầng thu hút và làm hài lòng quý khách gần, xa. Tranh thủ tối đa tiềm năng và lợi thế để phát triển kinh - tế xã hội, phấn đấu sớm xây dựng Hạ Hòa trở thành huyện nông thôn mới, đồng thời là điểm đến hấp dẫn của du khách.

Tiến Tu