Mộc bản sách “Ngự chế Việt sử tổng vịnh tập”, quyển 9, mặt khắc 2 khắc ghi bài thơ ngự chế “Phù Đổng nhi” của vua Tự Đức về anh hùng đánh giặc Thánh Gióng (nguồn: Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV)

Nếu như trong tất cả các lễ hội dân gian ở nước ta, hội Gióng là lễ hội được nhắc đến nhiều nhất thì trong khối Mộc bản Triều Nguyễn - Di sản Tư liệu thế giới, Thánh Gióng cũng như đền thờ của Ngài cũng được ghi chép khá đầy đủ, rõ ràng.

Truyền thuyết người Việt nào cũng đã từng nghe

Hội Gióng gắn với truyền thuyết về một cậu bé kỳ lạ ở làng Phù Đổng. Mộc bản sách Đại Việt sử ký toàn thư, quyển 3, mặt khắc 3, 4 ghi về tích xưa Thánh Gióng như sau: “Đời Hùng Vương thứ 6, ở hương Phù Đổng, bộ Vũ Ninh có người nhà giàu, sinh một con trai, đến năm hơn 3 tuổi ăn uống béo lớn nhưng không biết nói cười. Gặp lúc trong nước có tin nguy cấp, vua sai người đi tìm người có thể đánh lui được giặc. Ngày hôm ấy, đứa trẻ bỗng nói được, bảo mẹ ra mời thiên sứ vào, nói: “Xin cho một thanh gươm, một con ngựa, vua không phải lo gì”. Vua ban cho gươm và ngựa, đứa trẻ liền phi ngựa vung gươm tiến lên trước, quan quân theo sau, đánh tan quân giặc ở chân núi Vũ Ninh. Quân giặc tự quay giáo đánh lẫn nhau, chết rất nhiều, bọn sống sót đều rạp lạy, tôn gọi đứa trẻ ấy là Thiên tướng, liền đến xin hàng cả. Đứa trẻ phi ngựa lên trời mà đi. Vua sai sửa sang chỗ vườn nhà của đứa trẻ để lập đền thờ, tuế thời cúng tế”.

Từ đó, ngài Gióng được thiêng hóa thành một vị Thánh bất tử, bảo hộ mùa màng, hòa bình cho đất nước và thịnh vượng cho muôn dân. Để tưởng nhớ công ơn của Ngài, về sau, vua Lý Thái Tổ phong ngài là Xung Thiên Thần vương. Đền thờ của ngài được lập lên ở cạnh chùa Kiến Sơ, hương Phù Đổng và mở hội hằng năm với tên gọi là hội Gióng.

Về đền thờ của Thánh Gióng, Mộc bản sách Ngự chế Việt sử tổng vịnh tập, quyển 9, mặt khắc 2 có ghi lại rằng: “Vua Hùng đời thứ 6, ở làng Phù Đổng, bộ Vũ Ninh, có ông nhà giàu, sinh ra một đứa con trai, đã lên 3 tuổi... đứa trẻ cưỡi ngựa bay lên không mất. Vua mệnh cho ngay trên vườn nhà ở, xây miếu thờ.

Đời sau, vua Thái Tổ Triều Lý phong làm Xung Thiên Thần vương. Đền thờ tại làng Phù Đổng, nay phong là Đổng Thiên vương”. Sách Đại Nam nhất thống chí, quyển 19, mục Đền miếu, tỉnh Bắc Ninh cũng ghi: “Đền Đổng Xung Thiên Thần vương: Ở xã Phù Đổng, huyện Tiên Du. Phần ngoại kỷ của Sử chép đời Hùng Vương, giặc Ân xâm lược, thần cưỡi ngựa sắt đánh tan giặc, đi đến núi Vệ Linh thì bay lên trời.

Hùng Vương sai lập đền ở trong hương để thờ. Đời Lê Đại Hành, thần giúp sức đánh tan quân Tống, Lê Đại Hành phong Thượng đẳng thần. Lê Thái Tổ phong là Xung Thiên Thần vương. Nay núi Vệ Linh cũng có đền thờ”.

Hội Gióng trở thành lễ hội truyền thống ở nhiều nơi

Dưới các triều đại phong kiến Việt Nam, ngay từ thời Lý, lễ hội Thánh Gióng đã được chú trọng, phát triển và được cộng đồng bảo tồn qua hàng ngàn năm lịch sử. Đến triều Nguyễn, đền thờ Thánh Gióng cũng được xem là một trong những đền thiêng của cả nước. Năm Tân Tỵ (1821), ngay sau khi lên ngôi báu, vua Minh Mạng đã sai người đến tế ở đền Thánh Gióng.

Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên, đệ nhị kỷ, quyển 12, mặt khắc 6 còn ghi: “Cho tế núi sông toàn hạt Quảng Đức, thần núi Triệu Tường ở Thanh Hoa, Văn Miếu, đền Chân Võ, thần núi Tản Viên và Xung Thiên Đổng Thần vương ở Bắc Thành, mỗi sở một đàn”. Đến tháng 5 năm Đinh Hợi (1827), vị vua thứ 2 của triều Nguyễn đã cho định lệ phu miếu và con hát ở các miếu thờ đế vương.

Mộc bản sách Đại Nam thực lục chính biên, đệ nhị kỷ, quyển 46, mặt khắc 2 ghi việc này rằng: “Đế vương các đời chính thống nối nhau cùng là các chính thần có công đức rõ rệt, thì các đền miếu chỗ phát tích từ trước đã cấp dân phu coi giữ, thế là để tôn trọng các triều trước và tỏ ý yên ủi các thần.

Còn việc đặt con hát để hằng năm ngày khánh tiết lên hát chúc thọ và hát trong những lễ cầu, lễ tạ, theo lễ thì cũng nên thế… Miếu Hùng Vương ở Sơn Tây, miếu Lý Bát đế và miếu Thục An Dương vương ở Bắc Ninh, miếu nhà Trần ở Nam Định, miếu Lê Thái tổ ở Cao Bằng, đều xin theo lệ Văn Miếu ở Kinh, đặt phu miếu mỗi miếu 50 người. Miếu Xung Thiên Đổng Thần vương và miếu Đổng Thiên vương ở Bắc Ninh… phu miếu mỗi miếu 30 người”.

Vào năm Canh Tý (1840), vua Minh Mạng tiếp tục sai các quan đến tế các đền thiêng trong cả nước, trong đó có đền Thánh Gióng: “Vua sai các quan đến tế các đền thiêng. Vua dụ bộ Lễ rằng: Thần giúp việc trời, ai làm thiện thì cho phúc. Nhà nước tôn thờ chính thần, để cầu phúc thiêng. Vua đời xưa cầu khấn thần kỳ, vọng tế núi sông, có chép ở sách. Trẫm từ khi lên ngôi đến nay, kính tôn đạo trời, mến yêu bách thần, chỉ mong cho giúp nước giúp dân, đến được đại thuận. Năm nay gặp chính thọ ngũ tuần của trẫm, ơn trạch ban khắp, thần và người đều thấm ơn cả. Nhân nghĩ: Thần thiêng ở các hạt từ Hữu Kỳ trở ra Bắc, trong ấy rất có tiếng như Thục An Dương vương ở Nghệ An, Chân Vũ tôn thần ở Hà Nội, Đổng Thần vương ở Bắc Ninh, Tản Viên Sơn tôn thần,... Lang trung bộ Hộ là Nguyễn Đức Hộ đến đền Đổng Thần vương. Đều trước kỳ đem hương lụa ở trong kho đến nơi, do tỉnh thần sở tại sửa lễ lợn bò, đến ngày mồng 3 tháng 7 làm lễ”.

Nguồn: Báo Vĩnh Phúc

Ths Nguyễn Thy Ngà