Đền Ngọc Quế là một ngôi đền thuộc địa phận thôn Ngọc Quế, xã Quỳnh Hoa, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình. Ngôi đền này nằm bên bờ hữu ngạn sông Luộc. Người dân ở đây coi Đền Ngọc Quế là một nơi linh thiêng, lập ra để thờ vị thần tên là Đỗ Huyến, người có công chống giặc ngoại xâm từ thời Hùng Vương thứ 18. Đền cũng là nơi thờ Quốc công tiết chế Trần Hưng Đạo.

Đường đến khu Đền Ngọc Quế thuận lợi cho cả đường bộ và đường thuỷ. Thôn Ngọc Quế ngày nay thuộc xã Quỳnh Hoa, huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình. Ngọc Quế xưa thuộc tổng Sơn Đồng, huyện Quỳnh Côi. Đền Ngọc Quế nơi thờ thần Đỗ Huyến, có công khai khẩu vùng đất này trước công nguyên, được dân làng tôn thờ là thành hoàng.

Đỗ Huyến người có công dẹp giặc ngoại xâm thời Hùng Vương thứ 18, bảo vệ biên cương nước Văn Lang thời đó. Đỗ Huyến vốn quê ở Châu ái (Nghệ Tĩnh ngày nay). Sinh ra từ 1 gia đình quan lại, thủa nhỏ Huyến học tài, thi rộng văn võ song toàn, thi cử nhiều lần đỗ đạt được nhà Vua biết đến.

Khi ấy là vua Hùng Vương thứ 18, đã vời vào cung nhà vua giúp nước chống giặc ngoại xâm, bảo vệ biên cương, dẹp giặc xong biên cương yên ổn đất nước thanh bình, nhân một chuyến đi qua vùng đất này (Sơn Nam đạo) Đỗ Huyến thấy thế đất “Long bình Hổ phục” liền về tâu Vua được đến khai dân lập ấp xây dựng điền doanh.

Vua Hùng mừng rỡ chuẩn tấu, cấp cho vàng bạc, châu báu cùng lương thảo và quân sĩ để Đỗ Huyến chiêu mộ dân nghèo đi khai hoang. Một thời gian sau thì xây dựng xong đồn trại và khai hoang cả vùng đất trù mật bên sông thành những cánh đồng mùa màng tốt tươi, nhân khang vật thịnh.

Sau này, Đỗ Huyến được Vua Hùng cho làm huyện trưởng huyện Quỳnh Côi rồi làm Sơn Nam đạo trưởng (tức khu vực Thái Bình, Hải Dương ngày nay). Nhưng, nước Văn Lang thái bình thịnh trị không lâu thì Đỗ Huyến đột ngột qua đời, dân làng Ngọc Quế xót thương, vua Hùng đau buồn liền chiếu chỉ cho dân làng Ngọc Quế xây đền phụng thờ ngài, tôn vinh ngài làm thành hoàng làng Ngọc Quế từ đó.

Đền Ngọc Quế còn là nơi thờ phụng tưởng niệm Vua trần Trần Thái Tông và Quốc công tiết chế Trần Hưng Đạo đã qua đây tuyển dụng binh sĩ, chuẩn bị quân lương cho 3 lần kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên Mông.

Quá trình xây dựng và phát triển

Dựa trên kết quả khảo cổ học thì không ai biết chính xác đền được xây dựng từ khi nào nhưng theo truyền thuyết thì đền được xây dựng từ đời Hùng Vương thứ 18.

Theo bi ký còn lưu giữ tại đền thì đợt trùng tu lớn nhất vào năm Vĩnh Hựu thứ 2 (1736) thời Lê - Trịnh, do các quan lại địa phương cùng với người dân huy động nguồn lực.

Đền là một công trình văn hoá với kiến trúc đồ sộ nhưng gọn gàng với nghệ thuật trạm gỗ tinh xảo. Tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật thời Nguyễn, hệ thống đồ tế khá phong phú có giá trị mỹ thuật cao như gốm sứ thời Lê, các ngai thờ nhang án, kiếm thờ bằng gỗ trạm trổ rất tinh vi.

Ngôi đền nằm trên một ô đất độc lập, có mặt trước thoáng mát, xung quanh có cây cối xum xuê.  Đền gồm: Cung vào (Táo môn), lầu bà Quế, toà Bái đường, toà điện thờ và hậu cung, khu vực nhà khách.

Ngoài quy mô to lớn lộng lẫy của di tích. Đền Ngọc Quế còn là nơi lưu giữ nhiều hiện vật, đồ tế khí rát phong phú có giá trị như: Đại tự sơn son thiếp vàng, hoành phi khảm trai, câu đối khảm trai vàng, kiếm thờ bằng gỗ thời Lê, bát hương gốm (thời Mạc) và đôi song bình thời Lê, tượng, hạc đồng, chuông đồng. Đặc biệt, còn lưu giữ được 1 cuốn thần tích có niên đại…

Trải qua nhiều thăng trầm, biến cố của thời gian, ngôi đền này vẫn còn giữ được vẻ cổ kính, in đậm nhiều dấu tích kiến trúc, điêu khắc thời Lê-Trịnh như gạch xây, kẻ góc và đặc biệt là đồ tế khí vẫn còn lưu giữ trong đền. Theo lời kể của các bậc cao niên trong thôn thì đền còn có một lần trùng tu nữa vào thời Nguyễn và vẫn giữ được dáng vẻ kiến trúc đó cho đến ngày hôm nay.

Đền Ngọc Quế xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia theo quyết định số: 1214 ngày 30 tháng 10 năm 1990.

Lễ hội

Ngày mùng 4 tháng Giêng hàng năm là ngày lễ "Khánh Hạ", mở cửa Đền.

Ngày 8 tháng 8 âm lịch (hàng năm) là đền có tổ chức lễ hội để khách du lịch đến tế lễ cúng bái, chơi trò chơi dân gian và cúng tiến.

Về húy kỵ thì kiêng ngặt màu trắng, không dùng màu trắng trong tế tự ngài.

Thông thường lễ hội Đền Ngọc Quế được tổ chức trong vòng 3 ngày. Ngoài phần tế, lễ dâng hương ra thì lễ hội này còn có các chương trình văn nghệ, thể thao truyền thống như cờ tướng, kéo co nam nữ, thi đấu pháo đất, múa lân, rước kiệu, múa dân gian, chọi gà.