Theo những người cao tuổi trong làng Ðan Nê, đền Ðồng Cổ từng có 38 gian, bề thế tựa lưng vào Tam Thái Sơn. Đền có Nghinh môn gồm 3 tầng, 8 mái, mang phong cách kiến trúc thế kỷ 15 (thời Lê), cao 9m, rộng 3m, được ghép bằng những khối đá vuông vức (không dùng vữa), cuốn thành vòm tò vò.

Ngày xưa, xung quanh ba ngọn núi đá bao quanh đền là rừng cây nguyên sinh rậm rạp, nhiều cây to, có nhiều chim, thú. Nhưng, qua biết bao biến đổi, nay chỉ còn những ngọn núi đá với cây mọc tái sinh tầng thấp.

Thời kháng chiến chống Pháp, binh công xưởng Nguyễn Công Cậy sản xuất vũ khí ngay trong hang động Ích Minh, ngọn núi bên phải của đền. Khi quân Pháp phát hiện ra vị trí công binh xưởng Ích Minh, chúng đã cho máy bay ném bom san phẳng cả đền Ðồng Cổ.

Những di tích nguyên gốc còn lại đến nay, ngoài hai tấm bia kể trên, chỉ còn chiếc miếu nhỏ lưng chừng đỉnh núi Xuân, và Nghinh môn nằm ở phía Tây ngôi đền.

Năm 2001, đền Đồng Cổ được Nhà nước cấp bằng công nhận di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia. Năm 2007, UBND tỉnh Thanh Hóa đã phê duyệt Dự án đầu tư xây dựng, bảo tồn, tôn tạo núi và đền Đồng Cổ theo 2 giai đoạn với tổng kinh phí dự toán hơn 35 tỷ đồng.

Ngày 4/7/2008 khởi công xây dựng các hạng mục công trình: Tu bổ và tôn tạo Nghi Môn, Quán Triều Thiên, Tiền Điện và Thượng Điện, trong đó Thượng Điện là hạng mục chính. Sau hơn 1 năm xây dựng, ngày 15/8/2009 hoàn thành giai đoạn I với nguồn vốn hỗ trợ đầu tư đợt 1 (15 tỷ đồng) của UBND TP Hà Nội và Ban chỉ đạo Quốc gia 1000 năm Thăng Long - Hà Nội.

Một số hạng mục chính yếu của khu di tích đang rất cần được nâng cấp tôn tạo hoàn chỉnh như: Bàn cờ tiên trên đỉnh núi, chùa Thanh Nguyên, bến Trường Châu, Tiền Điện, Nghinh Môn... Hệ thống đường vào đền, đường quanh hồ bán nguyệt, đường lên núi, khu dịch vụ du lịch cũng cần được xây dựng, nâng cấp xứng tầm với giá trị và quy mô của khu di tích này.

 Căn cứ vào các tư liệu lịch sử, sách Lịch sử Đảng bộ xã Yên Thọ 1930 - 2010, phần viết về Làng Đan Nê có ghi: “Tương truyền, đời vua Hùng vương thứ nhất (938 TCN), khi nhà vua đi chinh phạt quân giặc Hồ Tôn ở phương Nam đã cho quân dừng lại ở chân núi Khả Lao Thôn. Đêm đến, nhà vua chiêm bao thấy có một thần tự xưng là thần miếu Khả Lao Thôn xin được mượn trống đồng và dùi đồng để giúp nhà vua đánh giặc.

Khi tỉnh giấc, nhà vua sai quân lính mang trống đồng và dùi đồng cho thần miếu Khả Lao Thôn. Quả thực, khi xung trận, tiếng trống đồng vang lên văng vẳng trên không trung khiến quân giặc hoảng loạn, hồn xiêu phách lạc.

Thắng trận trở về, vua Hùng vào tạ lễ ở miếu Khả Lao Thôn và ban phong cho thần miếu Khả Lao Thôn là Đồng Cổ Đại Vương (tức thần trống đồng) và là vua của các thần. Sau đó nhà vua cho đúc trống đồng, dùi đồng để thờ trong miếu. Tên miếu Khả Lao Thôn có từ đó và đến nay được gọi là đền Đồng Cổ”.

Xét về mặt niên đại, đền Đồng Cổ, Đan Nê có thể được xem là ngôi đền có tuổi lâu đời nhất Việt Nam hiện còn đến ngày nay (hơn 2.500 tuổi). Núi Đan Nê có đền thờ Thần Trống Đồng gọi là núi Đồng Cổ.

Nói về việc thờ phụng, tế lễ đền Đồng Cổ, Đan Nê, theo cổng thông tin điện tử huyện Yên Định: “Năm 1028, vua Lý Thái Tổ băng hà, Thái tử Lý Phật Mã chưa kịp lên ngôi thì xảy ra loạn Tam vương.

Các hoàng tử Vũ Đức, Đông Chính và Dực Thánh khởi loạn giành ngôi báu. Từ vụ dẹp xong tạo phản, vua càng tin vào sự linh thiêng của thần Đồng Cổ, xuống chiếu giao cho quan hữu ty dựng đền thờ tại Thăng Long vào năm mới lên ngôi sau chùa Thánh Thọ (1028), lấy ngày 25/3 dựng đàn thề.

Sau đó vì tháng 3 có ngày Quốc kị nên chuyển sang ngày mùng 4/4 hàng năm. Nhà vua ban chiếu lập đàn treo cờ tại đền Đồng Cổ, bắt các hoàng thân quốc thích và tất cả triều thần tới đền, đứng trước thần vị, đọc lời thề rằng: “Làm con phải hiếu, làm tôi phải trung; ai bất trung bất hiếu, thì xin thần minh làm tội".

Hội thề này được duy trì suốt thời Lý qua thời Trần. Sau đó, Hồ Quý Ly giành ngôi nhà Trần, chuyển đô vào thành Tây Giai Thanh Hóa. Hội thề được khôi phục, tổ chức ở núi Đún (tức Đốn Sơn, nằm phía ngoài chính môn của thành Tây Đô, gọi là Hội thề Đốn Sơn.

Năm 1399, Trần Khát Chân cùng Thái bảo Trần Nguyên Hãn và một số vương hầu nhà Trần mưu sát Hồ Quý Ly trong Hội thề Đốn Sơn nhưng không thành. Hồ Quý Ly cho bắt, giết hơn hai trăm bảy quần thần. Cho rằng Hội thề không còn thiêng nữa, Hồ Quý Ly tuyên bố bỏ hội thề.

Nhưng các triều đại sau như nhà Hậu Lê, Lê - Mạc; Trịnh - Nguyễn, Hội thề lại được khôi phục, duy trì như một minh chứng cho lòng trung quân ái quốc.

Như vậy trong lịch sử dựng nước, giữ nước thời phong kiến, nước ta có hai hội thề tầm cỡ Quốc gia của các bậc vua chúa, đó là lời thề của Thục Phán An Dương Vương khi được Vua Hùng nhường ngôi lời thề ghi cột đá thề trên núi Nghĩa Lĩnh và Hội thề đền Đồng Cổ.

Theo PGS Trịnh Sinh, hiện nay ở nước ta có hai địa phương thờ thần Trống Đồng là Thanh Hóa và Hà Nội. Ở Hà Nội có bốn di tích thờ thần Trống Đồng, lớn nhất là đền Đồng Cổ phường Bưởi (quận Tây Hồ), ba di tích khác đều nằm trong phường Minh Khai, Từ Liêm.

Theo thần phả của đền Đồng Cổ làng Nguyên Xá, từ những năm bốn mươi, thế kỷ I, đầu công nguyên, nhân dân làng Khả Lao Thôn (tức làng Đan Nê, Yên Thọ) có nhiều nghĩa sĩ khi nghe Hai Bà Trưng khởi nghĩa, đã rước theo linh vị thần Đồng Cổ ở núi Khả Lao đi tụ nghĩa với nghĩa quân Hai Bà Trưng ở Mê Linh.

Khi đến làng Nguyên Xá, họ dừng chân tại đó và dựng miếu Đồng Cổ để phụng thờ. Khi nghiên cứu về đền Đồng Cổ ở Nguyên Xá, tiến sĩ Bùi Xuân Đính viết “Như ta đã biết, miếu Đồng Cổ thờ thần Trống Đồng - một biểu tượng của văn minh Đông Sơn của người Việt cổ có ở phường Hồ Khẩu (nay là phường Bưởi, quận Tây Hồ).

Hàng năm, vào ngày mùng 4 tháng Tư, quan quân triều đình về đây tế và làm lễ ăn thề sự trung hiếu. Còn miếu Đồng Cổ ở Nguyên Xá gắn với truyền thuyết, một lần, vua Lý từ Thăng Long đi kinh lý ra phía Tây, đến làng Nguyên Xá, voi của vua bỗng dưng bị ngã, ngà cắm xuống đất.

Vua sai các quan vào miếu làm lễ cầu mới biết miếu thờ thần Đồng Cổ rất thiêng, bèn lệnh từ năm sau, ngay sau khi tế và làm lễ ở miếu Đồng Cổ (phường Hồ Khẩu), vua và triều thần lên miếu Nguyên Xá làm lễ. Như vậy, miếu Nguyên Xá có tầm quan trọng quốc gia”.

Thứ nữa là đền Đồng Cổ ở làng Mỹ Đà, huyện Hoằng Hóa. Theo Thần tích thần Đồng Cổ làng Mỹ Đà (Hoằng Minh huyện Hoằng Hóa) thì đền cũng do vua Lý Thái Tông ban dựng để tạ ơn "Đồng Cổ Sơn Thần" có công phù trợ dẹp giặc Chiêm Thành.

Trải qua các triều đại, đền thờ thần Đồng Cổ Đan Nê vẫn được coi là đền chính. Đền Đồng Cổ là nơi diễn ra các nghi lễ của các triều đại vua chúa nước ta. Trong đền còn rất nhiều thần tích, sắc phong của các triều đại.

Các vương triều Lý, Trần, Lê, Trịnh - Nguyễn vẫn duy trì các nghi thức quốc lễ tại đền Đồng Cổ ở Đan Nê (Yên Định) và đền Đồng cổ phường Bưởi (Hà Nội). Nói về sắc phong và câu đối, đền Đồng Cổ nào cũng nhận được nhiều sắc phong.

Trải qua chín đời vua Lý (1010 - 1225), mười hai đời vua Trần (1225 - 1400) là hai thời thịnh vượng, mỗi một vị vua phong bao nhiêu sắc cho thần Đồng Cổ. Thời Hậu Lê cũng thế.

Chỉ riêng thời Lê Sơ (1428 - 1527) Lê Thái Tông, Lê Thánh Tông cũng ban cho thần Đồng Cổ nhiều sắc phong. Các triều đã phong cho Thần đến 62 duệ hiệu (tên đẹp) như: Dực chính, thuận hòa, Thông tế, Dũng Liệt, Khâm triết... Riêng thời Lê Trung Hưng còn giữ được mấy chục đạo sắc phong.

Theo Linh tích núi Tam Thai của Lam Kiều Nguyễn Dật Sảng, đền Đồng Cổ, Đan Nê nhận được hai mươi tám sắc phong của vua và hàng chục đạo chỉ của chúa Trịnh.

Sắc phong ngày mùng 2 tháng 6 năm Hoằng Định thứ 2 có nội dung rất nhiều duệ hiệu “Chủ minh chiêu cảm, linh ứng, bảo hựu, dực chính, thuận hòa, thông tế, dũng liệt, hiểu hựu, quảng đức, chương tín, mặc vận, khuông hóa, phổ huệ, tỉnh nạn, định quốc, hoằng phúc, tuy hưu, trinh nghị, mậu công, hộ dân, trạch vận, thi tuệ, chí nhân, phổ bác, uy minh, khâm triết, mặc nghiêm, hoành lễ, thuần nghĩa, đoan túc, cung ý, diển khách, bố đức đại vương”.

Trong gần 30 đạo sắc phong thời Lê và thời Nguyễn còn lưu giữ ở Mỹ Đà ngày nay đều ca ngợi, đánh giá cao và sâu sắc ý nghĩa thiêng liêng của thần Đồng Cổ: “Ngài là bậc Thánh thần về văn võ, có lòng trung chính, tinh thần”;

“Ngài là sự tinh túy của núi sông, chung đúc của trời đất, mênh mông khắp nơi, đức độ tràn đầy”;

“Ngài là bậc núi sông chung đúc, trời đất sản sinh, cảm thông biến hóa, đặc điệu huyền diệu”... (theo sắc phong thời Lê và Nguyễn)...

Về công trạng của Thần Đồng Cổ, đã được triều đình phong kiến ghi rõ trong các sắc phong là “...do công phù trợ Hoàng gia trường cửu, kế nối vương nghiệp ở trong Chính phủ, tôn phù tông xã, củng cố hồng đồ... được Vua tiến phong Vương vị, hằng năm có lễ lạc, phong phẩm trật... lại được tặng thêm các chữ báu là “Hựu Quốc”, “Long Tuấn”, “Tú Ngưng”, “Dực Bảo”, “Trung Hưng”, “Bảo Hựu”, “Xương Vương”, “Diên Hựu”.

Đến thời Nguyễn, đền Đồng Cổ được tám sắc phong, với nội dung chính là “Trung đẳng thần anh thanh minh chiếu đôn tín Đồng Cổ Sơn chủ minh”. Có sắc phong còn ghi rõ “Chuẩn cho xã Đan Nê Thượng, huyện Yên Định, thờ phụng như trước để che chở cho lê dân của ta”.

Từ xa xưa đến nay, cứ vào rằm tháng Ba âm lịch hàng năm, nhân dân làng Đan Nê nói riêng, Yên Thọ nói chung lại náo nức tổ chức Lễ hội đền Đồng Cổ. Trước rằm một ngày, dân làng lên đền xin rước Ngài về đình Phúc giữa làng để bảy mươi dòng họ tế lễ.

 Trống đồng được nhập linh ở đền Đồng Cổ phục vụ cho Năm Du lịch Quốc gia 2015 - Thanh Hóa.

Năm 2010, Nhà nước ta tổ chức kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, một đoàn cán bộ cấp Nhà nước đã dẫn đầu một đoàn xe chở giàn trống đồng từ Hà Nội về Đồng Cổ Đan Nê để làm lễ xin nhập linh rồi mới rước về Thăng Long khai hội. Lễ hội Lam Kinh cũng thế.

Trước ngày hăm mốt Lê Lai, hăm hai Lê Lợi, bao giờ Hội Cổ vật - Di sản Thanh Hóa cùng đoàn chủ tế cũng rước toàn bộ trống đồng về đây làm lễ nhập linh rồi mới rước về Lam Kinh.

Rước trống đồng trong lễ hội đền Đồng Cổ. (Ảnh: Nguyễn Đạt)

 Gần đây nhất là tổ chức Lễ hội Năm Du lịch Quốc gia 2015 - Thanh Hóa, các tỉnh có những di sản lịch sử - văn hóa thế giới, lãnh đạo UBND tỉnh Thanh Hóa, Trưởng Ban tổ chức lễ hội, cùng một đoàn nghệ nhân đem hàng trăm chiếc trống đồng lên đền Đồng Cổ làm lễ xin nhập linh khí về mới khai hội. Đến khi kết thúc Năm Du lịch Quốc gia lại đem giàn trống lên tạ lễ.

Đầu Xuân 2016, hàng trăm chiếc trống đồng được Hội Cổ vật Thanh Hóa rước lên đền Đồng Cổ làm lễ xin nhập linh khí trước khi đem trao tặng cho đất Phật Trần Nhân Tông Yên Tử. Đó là một nét đẹp lâu bền truyền thống uống nước nhớ nguồn, chiều sâu văn hóa, tâm thức, tâm linh người Việt đã trở thành tài sản vô giá cho mọi thời đại.

Đền Đồng Cổ, Lễ hội đền Đồng Cổ, hội thề Đồng Cổ cũng là biểu tượng thuyết phục nhất về một đất nước mang lịch sử các Vua Hùng bốn nghìn năm còn minh chứng tận bây giờ.

Nguyễn Minh Khiêm