Nằm bên bờ sông Thao, xã Hà Thạch, thị xã Phú Thọ xưa kia có tên là Kẻ Thiệc thuộc bộ Văn Lang thời Hùng Vương. Trên địa bàn hiện có hai cụm di tích lịch sử nổi tiếng gồm đình, chùa làng Ngọc Tháp và Đền Thượng, miếu Phe Nam thể hiện rõ nét nhất Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương.

Miếu Phe Nam thờ chính vị Cương Kiều Cương Nghị đại vương (Kiều Công Thuận) ngoài ra phối thờ Dí Dàng đại vương, Nheo Sơn đại vương, Thượng tướng quốc công thần Trần Nguyên Hãn.

Theo truyền ngôn, không xác định được đền và miếu được hình thành từ bao giờ mà căn cứ vào các tài liệu và khảo sát thực tế qua các cổ vật còn lại, “phỏng đoán” niên đại xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ XIX.

Có thể nói Đền Thượng, miếu Phe Nam là cụm di tích mang đậm dấu ấn của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, được thể hiện rõ nét từ truyền thuyết hình thành đến lối kiến trúc.

Đền và miếu có kết cấu kiến trúc chữ Đinh; tiền tế ba gian lợp lá, bốn bề thông thoáng không có tường, sàn lát ván; hậu cung hai gian lợp ngói âm, bên trong đặt long ngai và đồ thờ tự.

Cụm di tích làng Hà Thạch một năm có 3 lần tiệc lệ được tổ chức chung ở đình và miếu gồm: Ngày mùng 5 tháng Giêng, mùng 10 tháng Ba và mùng 10 tháng Mười âm lịch là sự kết hợp giữa tín ngưỡng thờ tự truyền thống thời Hùng Vương và thành hoàng làng đã làm nên giá trị tâm linh đặc biệt.

Tục bắt lợn Ông Cầu được tổ chức vào ngày mồng 5 tháng Giêng âm lịch hằng năm. Truyền thuyết kể rằng, từ đời nhà Hùng, khi vùng đất Hà Thạch giáp sông Thao này còn là nơi “khỉ ho, cò gáy”, rừng già bạt ngàn, cây cối rậm rạp, bắn tên không lọt, muông thú nhiều khôn xiết kể.

Có một tướng quân trên đường đi dẹp giặc ngoại bang, qua đây bỗng phát hiện ra trong số những muông thú kia có một loài lợn rừng kỳ lạ đông tới hàng ngàn con, con nào con nấy béo tốt, lông đen tuyền...

Tướng quân cho là chuyện không bình thường bèn cho binh lính hạ trại và thành lập những nhóm thợ săn dàn hàng ngang kéo vào rừng sâu bao vây bắt lợn hoang về giết mổ lấy thịt  tế thần ở đền Trung và đền Thượng- nơi thờ năm vị thánh vương là Phúc thần làng, đồng thời khao quân.

Lợn phải được bắt nguyên con chứ không được bắn bằng cung nỏ hoặc dùng gươm đao…Từ đấy, tục lệ bắt lợn Ông Cầu đã trở thành lễ hội dân gian - nét đẹp văn hóa truyền thống của kẻ Thiệc.

Theo lời các cụ già ở Hà Thạch thì tục bắt lợn Ông Cầu cũng như nhiều lễ tục đầu xuân khác ở địa phương này đều có quan hệ trực tiếp đến nghi lễ phụng sự tôn thờ các danh tướng thời Hùng Vương, các nghĩa sĩ của Hai Bà Trưng, các tướng lĩnh của mọi triều đại kế cận, nó vừa đề cao ý chí chống xâm lăng vừa thể hiện tinh thần thượng võ cũng như lòng yêu hòa bình của con dân đất Việt. 

 Lễ cầu truyền thống tại Đền Thượng, miếu Phe Nam, xã Hà Thạch. Ảnh tư liệu

Kỳ cầu thứ hai trong năm của cụm di tích Đền thượng, miếu Phe Nam được tổ chức đúng dịp Giỗ Tổ Hùng Vương mùng 10 tháng Ba âm lịch. Cúng tế diễn ra trong tối mùng 9 với những nghi lễ như: Phụng long ngai ra chầu, hát nhà tơ suốt đêm… đến sáng mùng 10 chính tế ở Đền Hùng.

Trong dịp kỳ cầu này, có lễ hội múa rồng, rắn và cướp cây bông. Múa rồng rắn với những động tác đơn giản, mang đậm yếu tố tín ngưỡng vật linh được năm cô gái nhà tơ xinh xắn, mỗi người một màu áo múa quanh các kiệu theo hình con rồng, rắn. Điệu múa này phục vụ mong ước của nhân dân cầu chúc mùa màng bội thu, đất nước thái bình, đời sống no đủ.

Theo quan niệm của người xưa, trò diễn múa rồng rắn là một hình thức tôn thờ thế lực siêu nhiên nhằm tạo nên sự giao cảm giữa người và thần linh chứ không đơn thuần là tiết mục vui chơi hội đám.

Sau múa rồng rắn có một bà nhà tơ cầm hai cây bông ra múa rồi ném một bông về mạn ngược, một về vùng xuôi, mọi người ào ra cướp. Cây bông được làm từ khúc tre già được vót thành 3 hay 5 đoạn, sơ nhuộm ngũ màu sặc sỡ, biểu tượng sinh thực khí.

Người được dân làng lựa chọn làm cây bông là gia đình “đông đàn dài lũ”, thịnh vượng, hòa thuận, thể hiện mong ước của người dân vùng nông nghiệp lúa nước với mong muốn mùa màng bội thu, con cháu đuề huề”.

Cùng với Đền Thượng, miếu Phe Nam, đình làng Ngọc Tháp cũng là những di tích mang đậm dấu ấn thời Hùng Vương. Nằm trong cụm di tích Đình, chùa làng Ngọc Tháp, đình Ngọc Tháp thờ Thần Ghềnh Linh Uyên đại vương.

Một năm có 3 kỳ cầu được tổ chức tại đình; trong đó kỳ cầu mùng 10 tháng Ba âm lịch nhằm tưởng nhớ công ơn của Linh Uyên Đại Vương- người đã phù trợ Vua Hùng Duệ Vương đánh tan quân Thục.

Trước đây, tại kỳ cầu này ngoài phần lễ, rước kiệu được tổ chức long trọng, hoạt động không thể thiếu là bơi chải nhằm mô phỏng lại việc tập trận của quân lính xưa cũng như thể hiện tinh thần thượng võ… 

Để bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa truyền thống đồng thời thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, tưởng nhớ công ơn to lớn của các bậc tiền nhân trong quá trình dựng xây đất nước, hàng năm chính quyền, nhân dân xã Hà Thạch đều tổ chức các kỳ cậu với nghi lễ dâng cúng lễ vật.

Việc giữ gìn phát huy giá trị văn hóa truyền thống thuộc các cụm, di tích đóng trên địa bàn không chỉ nhằm tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu về tiềm năng du lịch của địa phương, mà còn giáo dục truyền thống, lịch sử, văn hóa, những nét đẹp phong tục tập quán của Đất Tổ cho thế hệ sau.

Lệ Oanh

Nguồn: Báo Phú Thọ

Ths Nguyễn Thy Ngà