Cũng theo các thư tịch cổ để lại, thuở nhỏ vua Lý Công Uẩn Uẩn tu tại chùa Cổ Pháp (nay thuộc Bắc Ninh), sau theo học Phật với thiền sư Vạn Hạnh và thường xuyên vào chùa Kiến Sơ học thiền và tu tập thiền định.

Huyền sử kể rằng, vào thời tiền Lê, trong dân gian có truyền nhau câu sấm nói rằng một người họ Lý, dưới chân có chữ Vương sau này nhất định sẽ thay thế nhà Lê. Bởi vậy, vua thời đó đã cho người truy lùng rất gắt gao và tìm mọi cách giết cho được Lý Công Uẩn. Để trốn cuộc truy sát, Lý Công Uẩn đã phải ẩn mình ở chùa Kiến Sơ.

Trụ trì chùa lúc đó là sư Đa Bảo đã đào một cái hầm lớn dưới đất. Sau đó, sư cho xây một bể nước lên trên để đánh lừa quan quân truy đuổi. Lý Công Uẩn trốn dưới đó rất ít khi được lên mặt đất.

Khi quan quân lùng đến, các nhà sư lấy lí do dòng thiền này phải câm lặng (vô ngôn) nên dù quân lính hỏi cái gì, sư đều không nói. Bởi thế Lý Công Uẩn mới thoát nạn.

Sau khi thành đại nghiệp, vua Lý Công Uẩn không quên ơn ngôi chùa từng che chở mình nên đã cấp tiền bạc, trùng tu, mở rộng chùa cho bề thế. Đồng thời, vua cho nâng cấp cả miếu thờ Thánh Gióng và hàng năm bắt các quan về đây bái lễ.

Cũng vì vậy, tên chữ chùa Kiến Sơ còn được giải thích như mối lương duyên ban đầu của vị vua sáng lập triều Lý với ngôi chùa gắn nhiều kỉ niệm thời gian khó. Đó cũng là mối duyên giữa sư Đa Bảo và Lý Công Uẩn sau này.

Trải qua thời gian lịch sử với những biến cố thăng trầm của thời đại, ngôi chùa cũng có số phận đầy biến động và đổi thay rất nhiều. Hiện nay, chùa có kiến trúc khá bề thế. Cổng tam quan 5 gian chồng mái.

Chùa được thiết kế theo kiến trúc truyền thống thường thấy ở các chùa Bắc Bộ. Trước cửa chùa là một hồ sen rộng lớn, bao quanh lối dẫn vào chùa chính. Bên trái chùa là một cái khánh đá có niên đại hơn 400 năm. Đây cũng là cổ vật duy nhất còn lại với thời gian mà không bị hư hại hoặc bị đánh cắp.

  Khuôn viên của ngôi chùa cổ

Ngày 21-02-1975 cụm di tích đền Thượng, đền Hạ, miếu Ban, Giá Ngự, mộ Trần Đô Thống và chùa Kiến Sơ đã được Bộ Văn hoá - Thông tin xếp hạng Di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

 Bước qua cổng tam quan du khách sẽ thấy một hồ sen lớn có tường hoa bao quanh, dọc hồ là hai ngõ dài dẫn vào sân chùa chính. Bên trái sân bày một chiếc khánh và giá treo hoàn toàn bằng đá, cổ ghi niên đại gần 400 năm. Bên phải sân có một tấm bia lớn phủ rêu xanh, mưa gió đã làm mòn hết chữ. Giữa sân còn dựng một cây bia cột vuông. Toà tiền đường rộng 5 gian 2 chái, phía sau là hậu cung và hành lang hai bên sân giữa vây quanh gác chuông rồi đến khu nhà hậu.

 Gác chuông sau thượng điện chùa Kiến Sơ. Ảnh ©2013 NCCong

 Bia trụ vuông và tiền đường chùa Kiến Sơ. Ảnh ©2013 NCCong

Khánh đá cổ chùa Kiến Sơ. Ảnh ©2013 NCCong

Như thường lệ, nội điện tôn trí bảy hàng tượng. Sáu lớp tiếp dưới bộ Tam Thế theo thứ tự bao gồm: hàng 1 là tượng A Di Đà, hàng 2 bày năm pho tượng (Di Lặc ở giữa), hàng thứ 3 là tượng Quan Âm Nam Hải, hàng thứ 4 đặt tượng Thích Ca niêm hoa, kế đến hàng thứ 5 bày tượng Ngọc Hoàng, hàng dưới cùng là tòa Cửu Long với tượng Thích Ca sơ sinh.

Toà Cửu Long này chia thành 5 bức liên hoàn như bình phong. Phần trung tâm gồm 3 bức chính diện, thể hiện các vòm mây với rồng xoắn bao quanh, ngự trên mây có rất nhiều tượng nhỏ của chư Phật, Bồ Tát, La Hán và các thần tướng nhà trời. Đặc biệt có tượng Tổ sư Bồ Đề Đạt Ma tay cầm một chiếc hài; bên trái là tượng trinh nữ Maza, bên phải là Quán Thế Âm ngự trên đầu rồng.

Hai cánh bên hông phần trung tâm của tòa Cửu Long là hai bức phù điêu thể hiện những chủ đề khác. Bức thứ nhất tái hiện huyền tích tôn giả Mục Kiền Liên chứng kiến mẹ ngài bị hành hạ dưới địa ngục vì những tội ác trước kia. Bức thứ hai diễn tả thầy trò Đường Tăng vất vả leo núi vượt sông sang Tây Trúc thỉnh kinh.

Tượng Quán Thế Âm Nam hải, chùa Kiến Sơ. Ảnh ©2013 NCCong