Chí Đám là một miền đất cổ, thời các Vua Hùng thuộc bộ Văn Lang. Nơi đây là lưu vực của những dòng sông đã đi vào lịch sử "Sông Lô sóng ngàn Việt Bắc bãi dài ngô lau núi rừng âm u...". Qua tư liệu nghiên cứu, thời Lý - Trần, Chí Đám là một trung tâm thương mại, trên bến dưới thuyền khá sầm uất.

Nhiều lớp trầm tích là những mảnh gốm sứ đủ loại từ gốm men ngọc, hoa nâu, men trắng hoa lam... được phát lộ ven bờ sông Lô, sông Chảy. Sử sách còn ghi thế kỷ XIII Trần Nhật Duật đã đến nơi đây tập hợp các dân tộc thiểu số kháng chiến chống lại quân Nguyên.

Thời đầu công nguyên Chí Đám thuộc huyện Gia Ninh, quận Tân Xương. Từ thế kỷ V đến thế kỷ X thuộc huyện Phong Châu, thế kỷ XIII thuộc Tam Giang, thế kỷ XIX thuộc trấn Sơn Tây sau đổi thành tỉnh gọi là tỉnh Sơn Tây. Thời đó Chí Đám còn gọi là thôn Túy thuộc xã Xuân Áng, tổng Ngọc Chúc, huyện Đoan Hùng, phủ Đoan Hùng. Chí Đám gồm 5 thôn: Chí Đám, Đương Đầu, Lã Hoàng, Ngọc Chúc, Xuân Đám. Làng Đám lớn nhất nên gọi là xã Chí Đám.

Như bao làng quê khác, Chí Đám cũng có đình làng nơi sinh hoạt tâm linh và là trung tâm sinh hoạt văn hóa, chính trị của làng.

Đình Cả hay còn gọi là đình Chí Đám thuộc làng Đám, xã Chí Đám, huyện Đoan Hùng. Dựa theo cuốn ngọc phả còn lưu giữ tại đình và truyền thuyết địa phương đình Cả - Chí Đám thờ Cao Sơn Đại vương, danh tướng có công lớn giúp vua Hùng thứ 18 trong cuộc chiến với Thục Phán để gìn giữ đất nước trong thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.

 

 

Đình được xây dựng trên một triền đồi thoai thoải đẹp, thoáng đãng, xung quanh là đất canh tác. Đình Cả quay về hướng Bắc, phía trước cửa đình là ba dãy núi so le chạy dài bao quanh một khu đồng trũng.

Đình Cả có kiến trúc chữ Nhất (-) gồm 3 gian 2 dĩ, có chiều dài là 12m90, rộng 7m20. Cột cái cao khoảng 3m20, đường kính cột 30cm. Đình Cả được lợp ngói mũi hài phía trên ngói phủ một lớp rêu phong cổ kính. Bộ mái đình xòe rộng, bốn góc mái déo cong tạo nên đầu đao cong vút. Dưới bộ mái là hệ thống cột gồm 24 cột song song đỡ khối mái nặng nề. Các xà dọc, xà ngang nối với nhau bởi các mộng sàng được gia cố công phu cẩn thận ăn khít tạo thành bộ khung chắc khỏe.

Trên câu đầu đình Cả không ghi niên đại xây dựng như các ngôi đình khác, mà chỉ có niên đại trùng tu vào các năm: 1889 (đời vua Thành Thái nguyên niên) và năm 1957 song cả hai lần sửa chữa đình vẫn giữ nguyên được kiến trúc cổ.

Đến thế kỷ XVI - XVII đình Cả được xây thêm hậu cung nối phía sau gian giữa làm nơi thờ kín đáo, thâm nghiêm tách biệt với xung quanh. Dựa vào kiến trúc và thờ tự cho biết đình Cả được xây dựng vào thế kỷ XVI - XVII, lúc đầu là miếu thờ Cao Sơn cùng các tướng lĩnh, đến thời Lê đình mới được xây dựng quy mô và cổ kính như hiện nay.

Kiến trúc đình Cả đồ sộ và còn tương đối chắc khỏe, song hầu hết đều được bào trơn không có các mảng chạm khắc. Nghệ thuật điêu khắc còn lại duy nhất ở đình là bức xà rồng, bức xà ngang được chạm lộng hình tượng "Lưỡng long chầu nguyệt".

Chính giữa là mặt nguyệt được chạm lồi mặt gương với nhiều ngọn lửa hình đao mác xung quanh. Đăng đối với mặt nguyệt là hai rồng vươn dài hết chiều dài của bức xà rồng, mỗi con có kích thước 1m07.

Thân rồng to mập uốn khúc ẩn hiện giữa các cụm mây, chân rồng có móng nhọn sắc quặp chặt vào vân mây, đuôi xoắn tròn như bông hoa, cả hai rồng đều chầu vào mặt nguyệt. Tiếp đến là hình tượng hai con ly miệng há rộng, mình uốn cong đang trong tư thế lao mình từ trên xuống trông rất sống động.

Trên bức xà rộng được bố cục đề tài "Tứ linh" bằng nghệ thuật chạm lộng, chạm bong với kỹ nghệ tinh xảo, chau chuốt tạo nên bức chạm hài hòa, cân đối. Đây là bức tượng có giá trị nghệ thuật với những nét đặc trưng của nghệ thuật điêu khắc thế kỷ XVIII - XIX và cũng là bức chạm duy nhất còn giữ được của ngôi đình.

Trải qua bao biến động thăng trầm của lịch sử các di vật trong đình đã bị hư hỏng và thất lạc nhiều, chỉ còn giữ lại được cuốn ngọc phả ghi lại sự tích, ngai và một số đồ thờ: Ống hoa, mâm bồng bằng gỗ được sơn son thếp vàng... Dựa theo cuốn ngọc phả còn lưu giữ tại đình và truyền thuyết địa phương đình Cả - Chí Đám thờ Cao Sơn Đại vương, danh tướng có công lớn giúp vua Hùng thứ 18 trong cuộc chiến với Thục Phán để gìn giữ đất nước trong thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.

Đình Cả - Chí Đám là một trong những di tích nằm trong hệ thống di tích thờ Vua Hùng và các tướng lĩnh, các nhân vật thời đại Hùng Vương dựng nước của vùng trung du đất Tổ. Nhân vật được thờ tự ở đình trong tâm linh người dân Chí Đám, họ như những người thần hộ mệnh của dân làng trong cuộc sống hôm nay và ngàn đời sau.

Để tỏ lòng biết ơn, hàng năm dân làng Chí Đám tổ chức lễ hội vào các ngày mồng 6 tháng giêng và ngày 11 tháng 11 (âm lịch). Trong những ngày lễ tiệc dân làng dâng lễ cúng và tỏ lòng báo đáp công ơn các bậc tiền nhân, cầu cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an, làng xã thịnh vượng, an lạc. Đến nay những sinh hoạt này vẫn được nhân dân làng Chí Đám duy trì và gìn giữ như một nét đẹp truyền thống.

Minh Hằng