Cao Sơn Đại Vương là một vị thánh huyền thoại, được thờ ở nhiều đình, đền trong cả nước, nhưng nhiều nhất là ở phía bắc. Ngay ở TP Móng Cái (Quảng Ninh) và nhiều huyện thuộc các tỉnh dọc biên giới Việt - Trung cũng có một số đền thờ Cao Sơn Đại Vương. Hiện tôi chưa có con số thống kê thật chính xác, nhưng dường như tỉnh nào ở phía Bắc tôi đã qua đều có đền, đình thờ vị đại thánh này.

Sự tích ghi lại từ nhiều đình, đền đều viết ông là vị tướng tài của Hùng Vương, không rõ đời thứ bao nhiêu, từng giúp vua Hùng đánh giặc và xây dựng Nhà nước ta từ thời thượng cổ. Vì là truyền thuyết dân gian nên không ai thấy cần tìm hiểu thêm và các tư liệu cũng chỉ có vẻn vẹn vài câu như vậy thôi.

Riêng ở làng xã tôi, trước đây gọi là làng Điền Trì, xã Hộ Xá (bia Tiến sĩ ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội ghi là xã Điền Trì), tổng Đột Lĩnh (có tài liệu ghi là tổng Cao Đôi), huyện Chí Linh, phủ Nam Sách, trấn Hải Dương, nay là xã Quốc Tuấn, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương, thì có đến 3 nơi thờ Cao Sơn Đại Vương. Đó là nghè Rồng, đền Rồng và đình Rồng tại làng Lương Gián cùng thờ một thầy thuốc huyền thoại, cũng là một điều lạ.

Ở đây, lai lịch Cao Sơn Đại Vương là một vị đại lương y đã chữa cho dân khỏi bệnh đậu mùa. Thời điểm xảy ra bệnh này thường vào mùa xuân, làm nhiều người, nhất là trẻ con chết hàng loạt nên gọi là dịch đậu mùa. Kẻ gây ra dịch này gọi là "quan ôn" và người chết bất cứ ở tuổi nào đều gọi là đã bị "quan ôn bắt lính".

Điều đặc biệt quan trọng: nơi đây chính là "nhà", cũng có thể gọi là "quê" của Cao Sơn Đại Vương. Đó là một điều rất hiếm thấy. Dĩ nhiên, đây chỉ là truyền thuyết dân gian mà thôi, nhưng dẫu sao cũng cho ta một khái niệm là vị đại thánh này vốn có "nhà", sinh sống và làm thuốc ở đây, tức là ở xã Quốc Tuấn quê hương tôi.

Căn cứ vào đâu mà nói điều lạ lùng ấy? Trong Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn có ghi: Cao Sơn Đại Vương tinh thông làm thuốc, chữa khỏi bệnh đậu mùa. Một đêm hiện lên nói: "Tôi là Cao Sơn, nhà ở xứ Đầu Hồ, xã Lương Gián, huyện Chí Linh". Ba nơi thờ Cao Sơn này là ở đầu hàng loạt hồ nước rộng liền nhau, đổ ra và nhận nước về của sông Kinh Thầy.

Sông cách đó chừng 700 - 800 m theo đường chim bay. Có lẽ vì thế mà gọi là xứ Đầu Hồ chăng? Không nên bàn điều đó là đúng hay không, cũng không nên bàn là điều Lê Quý Đôn ghi như thế là đúng hay sai, vì đây là truyền thuyết dân gian, nhưng trong trước tác bất hủ của mình, nhà bác học lừng danh đã ghi rõ ràng như vậy. Vậy thì ta cứ biết vậy.

Có lẽ cũng vì thế chăng mà làng xã tôi có nghè, lại có đền, rồi lại có đình, cả 3 nơi này đều thờ Cao Sơn Đại Vương, một đại danh y huyền thoại. Nghè và đền xây trước, đình xây sau. Nghè và đền xây năm nào không rõ, còn đình thì xây sau năm Canh Tuất (1670), hiện còn tấm bia cổ, vuông cao to nguyên khối, văn bia do Tiến sĩ Tả Thị lang bộ Hộ, Phương Trì hầu, Triều liệt đại phu, Trụ quốc là Trần Thọ soạn.

Ông là người làng Điền Trì, từng làm Tham tụng, Hình bộ Thượng thư, thời Lê, do xử sai một vụ án mà bị hạ cấp. Đến năm 1740 thì cả nghè, đền và đình đều bị Nguyễn Tuyển và Nguyễn Cừ, lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Ninh Xá san phẳng (Ninh Xá cùng huyện, cách Điền Trì một cánh đồng).

Sau khi cuộc khởi nghĩa thất bại (năm 1741), từ năm 1743 đến 1748, cả 3 nơi thờ tự trên đều được Tiến sĩ Tham tụng, Lễ bộ Thượng thư, Triều liệt đại phu, Thượng Trụ quốc, Diệu Quận công Trần Cảnh (con ông Trần Thọ) cho xây lại, bằng tiền do vua Lê Hiển Tông cấp. Nghè và đền 1 gian 2 chái, xây trên gò đất cao, cây cối um tùm. Đình ở bên cạnh, rất to và rộng, gồm 7 gian, hằng năm mở hội từ 12 đến 14 tháng giêng.

Trong kháng chiến chống Pháp, nghè và đền ta phá năm 1947 - 1948, đình phá năm 1952. Sau Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) của Đảng, chính tôi là người đã thu thập được một vài tư liệu cũ, làm cơ sở để xin phép cấp có thẩm quyền cho khôi phục lại đình Rồng. Đình Rồng đã được xây lại bên tấm bia cổ, là chỗ đất rìa đình (vì đất của cả ba nơi thờ tự này đã lấy làm việc khác). Quy mô đình rất nhỏ, kinh phí do nhân dân tự đầu tư. Hiện đình Rồng mới và tấm bia cổ kia đã được công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.

Trong đình xưa có một danh nhân được phối thờ là Tham tụng Lễ bộ Thượng thư Trần Cảnh, nhà nông học đầu tiên của Việt Nam, thành hoàng làng Điền Trì, người trực tiếp chủ trì xây lại đình Rồng, nghè Rồng, đền Rồng, chắc sẽ khôi phục lại bài vị phối thờ sau. Hiện trong đình Rồng, chỉ có một tượng thờ duy nhất, là Cao Sơn Đại Vương.

Tôi không rõ có nơi nào khác ở miền Bắc thờ Cao Sơn Đại Vương với sự tích là vị thầy thuốc huyền thoại, đã chữa khỏi bệnh đậu mùa cho dân gian thời xưa không? Còn nhân dân ở đây, chỉ biết Đại thánh Cao Sơn là thầy thuốc.

Trần Nhuận Minh

Nguồn: Báo Hải Dương điện tử