Thời xa xưa, khi chưa có những cái giếng tư của các gia đình khá giả trong  cộng đồng dân cư, loại giếng duy nhất phục vụ sinh hoạt cộng đồng thời bấy giờ là các giếng nước công cộng với những tên gọi bình dân và phổ biến mà đa phần là căn cứ vào chủ thể kiến lập ra nó cùng với vị trí nó tọa lạc như: “giếng làng”, “giếng đình”, “giếng chùa”… một số giếng có tên hay và ngắn gọn do cư dân dựa vào một truyền thuyết dân gian hay một sự linh ứng đã được cộng đồng trải nghiệm và xác thực như: “giếng Ngọc”, “giếng Tiên”, “giếng Phật”…

Cũng ngay từ thời rất xa xưa ấy, ông cha ta đã biết kiến tạo giếng theo các nguyên lý rất khoa học và mỹ thuật. Giếng vừa là nơi cung cấp nguồn nước bảo đảm vệ sinh, đáp ứng nhu cầu nước uống trong lành và các sinh hoạt khác cho cuộc sống, đồng thời vừa có tính thẩm mỹ, nét hài hòa trong tổng thể cảnh quan kiến trúc chung của làng xóm, cảnh chùa hay ngôi đền hiện hữu.

Chính vì vậy rất nhiều nơi, giếng là một “tụ điểm” sinh hoạt quen thuộc cho các bà nội trợ khi lao tác việc nhà hay việc đồng áng; là điểm dừng chân, chuyện trò thân ái của những nông phu – sau khi uống ngụm nước nguyên chất mát lạnh múc lên từ giếng – trên đường đi cày bừa, cấy hái từ ruộng nương về hay gánh đôi bó lúa vàng trĩu nặng về làng trong mùa gặt; nên thơ hơn, giếng là nơi hò hẹn và nãy sinh những mối tình quê chân chất của những đôi trai gái làng trên xóm dưới…

Cũng như gốc đa, bến nước, sân đình, cổng làng, lũy tre, đường xóm… Giếng nước là một trong những nét đặc trưng của kiến trúc và sinh hoạt làng xã “một thời lưu luyến ấy” trong tâm khảm của những người Việt tha thiết tình quê và hoài cổ.

Xin dành một dịp khác, một bài khác để nói về những đề tài “muôn thuở còn thương” đang dần lụi tàn trong lãng quên bởi bon chen giật dành cơm áo gạo tiền; bởi mê đắm tiện nghi xa hoa hiện đại; bởi làn sóng đô thị hóa tràn về mọi ngóc ngách làng quê, văn minh kỷ thuật lung lay tận gốc rễ những giá trị tinh thần và nhổ bật những kiến trúc nhân văn xưa củ dù ai có còn hoài công thẩn thờ tiếc nuối…

Trong bài này cũng chưa dám lạm bàn đến lịch sử và mỹ thuật kiến trúc thiên hình vạn trạng của rất nhiều những giếng làng, giếng xóm, giếng đình, giếng miếu, giếng đồng, giếng cồn… xưa cổ thực sự quý báu (về mặt lịch sử và kiến trúc) trên khắp mọi miền đất nước địa linh, văn hiến nước Việt đã và đang dần bị vùi lấp, hủy hoại theo thời gian khắc nghiệt hay theo trào lưu đô thị hóa từng ngày từng giờ; cả những giếng cổ tuy vẫn còn phát huy tác dụng như xưa, tức là vẫn hào phóng cung cấp nguồn nước ngon ngọt cho đời, nhưng hình thể thì không còn bình dị thân thương như củ, bởi những bàn tay hiện đại đã khoác cho giếng những lớp vật liệu tân thời hào nhoáng hơn, “sang trọng” hơn, nên vô hình chung giếng đã thay hình đổi dạng.

Mục tiêu của bài này nhỏ bé hơn nhiều, chỉ khiêm tốn thu hẹp trong phạm vi “Giếng Chùa” và chỉ nhặt nhạnh – trong điều kiện khả dĩ – một số nhỏ hình ảnh các giếng chùa thuộc loại cổ xưa, cũng như những giếng chùa vốn đã có tiếng là cổ xưa nhưng đã bị thời gian cùng thiên nhiên hủy hoại, những giếng chùa đã bị bàn tay con người hiện đại hóa một cách đáng tiếc. Nhặt nhạnh để lưu lại như là một chút kỷ niệm thời gian trước khi hình thể và tên gọi “Giếng” có thể sẽ hoàn toàn mất dạng…

 Giếng chùa Phúc Lâm – Hà Nội (trên 600 năm tuổi). Giếng đá (nguyên khối) được các nhà khảo cổ học đánh giá là “giếng đá cổ nhất Việt Nam”.

 Giếng Ngọc, chùa Côn Sơn – Hải Dương.

 Giếng Hàm Long (đuổi rồng), chùa Báo Quốc – Huế.

 Giếng chùa Vĩnh Phước – Quảng Bình.

 Giếng chùa Keo – Thái Bình.

 Giếng chùa Báo Thiên – Hà Nội. Được cho là giếng cổ đẹp & độc đáo nhất Việt Nam.

 Giếng chùa Báo Thiên – Hà Nội.

(Hiện nay đang trong khuôn viên nhà thờ Chính Tòa – Hà Nội)

 Giếng chùa Dâu – Hà Nội.

 Giếng chùa Huệ – Hải Phòng.

 Giếng chùa Liên Bật – Hà Nội.

 Giếng chùa Cam Lộ – Hải Phòng.

 Giếng chùa Đồng Đại – Thái Bình.

 Giếng chùa Hưng Phúc – Hà Nội.

 Giếng chùa Hải Minh – Nam Định.

Giếng chùa Hải Minh – Nam Định.

 Giếng chùa Giao Sam – Vĩnh Phúc.

 Giếng chùa làng Chuông – Hà Nội.

 Giếng chùa làng Cánh – Vĩnh Phúc.

 Giếng chùa Láng – Hà Nội.

 Giếng chùa Chuông (Kim Chung Tự) – Hưng Yên.

 Giếng chùa Mía – Sơn Tây.

 Giếng chùa làng Quảng Tái – Hà Nội.

 Giếng chùa Phước Kiến – Hội An, Quảng Nam.

  Giếng chùa tại Lục Ngạn – Bắc Giang.

 Giếng chùa Tản Viên – Hà Nội.

 Giếng chùa Am Vãi – Bắc Giang.

 Giếng chùa Tổ – Bắc Ninh.

 Giếng chùa Thầy – Hà Nội.

 Giếng chùa Trung Hành – Quảng Ngãi.

 Giếng chùa Trăm Gian – Hà Nội.

 Giếng Loạn, chùa Diệu Đức – Huế.

 Giếng chùa Vĩnh Khánh – Vĩnh Phúc.

 Giếng Loạn, chùa Tuệ Lâm – Huế.

 Giếng Rồng, chùa Thiên Phúc – Hải Dương.

 iếng Tâm Linh, chùa Hang – Hòa Bình.

 Giếng Ngọc, chùa Phúc Lộc – Nam Định.

  Giếng Ngọc, chùa Bái Đính – Ninh Bình.

 Giếng Phật, chùa Thiên Ấn – Quảng Ngãi (một giếng rất cổ đã hủy hoại hoàn toàn, được kiến tạo lại).

Thông tin thêm về giếng cổ chùa Thiên Ấn: Thiên Ấn là một ngôi chùa cổ nổi tiếng của tỉnh Quảng Ngãi, tọa lạc giữa phong cảnh kỳ vĩ thơ mộng xưa nay được ngợi ca là “Thiên ấn niêm hà” (Quả triện của trời ấn xuống dòng sông), và đặc biệt nơi đây còn lưu lại truyền thuyết về một chiếc giếng Phật. Giếng chùa Thiên Ấn là một di tích độc đáo.

Truyền thuyết kể rằng, vào cuối thế kỷ XVII, vị Tổ Sư khai sơn đã dốc tâm đào giếng ròng rã 20 năm trời, phải kiên trì chiến đấu với những tảng đá cứng, đào sâu xuống 21m mới chạm được tới mạch nước.

Khi dòng nước thiêng trong mát thần diệu trào lên, thì cũng là lúc Tổ Sư sức cùng lực kiệt, ngài tịch diệt và để lại cho đời nguyên vẹn giếng nước ngọt ngào. Hàng trăm năm nay dân gian còn lưu truyền câu ca dao ngợi ca công đức của ngài:

Ông thầy đào giếng trên non,
Đến khi có nước không còn tăm hơi. (Theo cổ sử Phật Giáo & truyền thuyết địa phương).

 Giếng chùa Dâu – Hà Nội (hình 8 ở trên) đã bị “tái thiết” ốp gổ hoàn toàn.