1. Hải Phòng thời Hai Bà Trưng khởi nghĩa

Theo thư tịch cũ, toàn địa bàn xứ Đông (Hải Dương) xưa - gồm cả Hải Phòng nay - thời Hùng Vương dựng nước thuộc bộ Dương Tuyền, chỉ có sách Việt sử lược ghi là Thang Tuyền, (chữ Dương và chữ Thang hơi giống nhau nên dễ lầm).

Theo tờ khai thần tích thần sắc của chức dịch làng Cao Đôi, tổng Cao Đôi, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương (ký hiệu Viện Thông tin KHXH số Q.4o18/IX, 93) và làng Quảng Tân cùng tổng (ký hiệu số Q.4o18/IX, 93) thì tên cũ của 2 làng là Dương Tuyền trấn. Từ thông tin này có thể suy đoán lỵ sở của bộ Dương Tuyền đời Hùng đặt ở Tổng Cao Đôi huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương sau này.

Xét cách viết chữ tượng hình, chữ Dương chỉ vùng nào địa thế có núi ở bên trái, sườn núi phía phải nhận ánh sáng mặt trời khi nhô lên phía biển, Phạm Đình Hổ đã bàn kỹ trong bài xứ Hải Dương trong sách Vũ trung tùy bút của ông. Các di chỉ khảo cổ ở Cát Bà, Thủy Nguyên, An Lão ... xác định thời Hùng Vương dựng nước, nhiều vùng đất thuộc địa bàn Hải Phòng đã có cư dân Việt sinh tụ, làm ăn: Địa bàn Hải Phòng nay đã có trong bản đồ hành chính nhà nước Văn Lang, Âu Lạc thời cổ.

Truyền thuyết con Rồng cháu Tiên, Lạc Long Quân lấy Âu Cơ sinh 100 con, chia 50 người theo cha xuống bể, 50 người theo mẹ lên núi, chia nhau cai quản vùng Bách Việt (xem Lĩnh Nam chích quái). Đại Việt sử ký toàn biên chép: người Văn Lang làm nghề đánh cá, "bị thuồng luồng làm hại, tâu với vua, vua bèn bảo họ lấy mực vẽ hình thủy quái lên mình, từ đấu thuồng luồng không làm hại nữa. Tục người Bách Việt vẽ mình là bắt đầu từ đó".

Sách Giao châu ngoại vực ký dẫn ở sách Thủy kinh chú chép về nước Văn Lang của Lạc Vương (tức Hùng Vương).

"Giao Chỉ có ruộng lạc, trông nước triều lên xuống mà làm". Qua những ghi chép ít ỏi trong sử cũ cho ta những thông tin quan trọng, thời Hùng dân ta làm nghề đánh cá, trồng lúa nước. Hai nghề này gắn với vùng ven sông, ven biển. Họ phải chống chọi với thuồng luồng - tức các loài cá dữ, loài cá dữ giết hại được người chắc phải là cá biển, chứ không thể là cá nước ngọt.

Còn làm lúa nước mà dựa vào thủy triều lên xuống để canh tác theo mùa vụ thì hẳn là vùng châu thổ sông Hồng, sông Thái Bình là chủ yếu, vùng châu thổ Bắc bộ hiện nay chỉ mới phát hiện văn vật khảo cổ thời Hùng Vương ở địa bàn Hải Phòng, còn vùng ven bể của Thái Bình, Nam Định chưa thấy.

Khi nhà Hán đô hộ nước ta, nhiều quan lại tham lam tàn bạo, nay sử Trung Quốc cũng không dấu nổi sự thực. Sách An Nam chí nguyên cho biết "trước kia vì những người làm thứ sử thấy đất Giao Châu có ngọc minh châu, lông chim trả, sừng tê, ngà voi hương lạ gỗ tốt là những vật quý, hết thẩy đều tham nhũng: hễ vơ vét đủ, lại xin người sang thay, cho nên lại dân đều chống cự. Đến khi thứ sử Giả Mạnh Kiên đến hơi rõ tình trạng, (dân) đều nói rằng: Các quan trước thu thuế nhiều, bắt góp nặng trăm họ khổ sở...

Những vật quý mà bọn quan lại Trung Quốc vơ vét, hầu hết ở địa bàn Hải Phòng đều có, đặt biệt ngọc minh châu tốt thị quận Giao Chỉ, chỉ vùng Cát Bà mới có. Mãi đến ngày Pháp cai trị, địa chí cũ còn chép việc dân tổng Đại Trà, huyện Nghi Dương chuyên ra vùng Nghiêu Phong bắt đồi mồi, trai ngọc để làm đồ mỹ nghệ. Còn cá, muối phải nộp thuế, phải cung đốn cho quan lại, binh lính lúc ấy, dân vùng ven biển xứ Đông đều phải nộp.

Năm Giáp Ngọ (34) niên hiệu Kiến Vũ thứ 10, Hán Quang Vũ sai Tô Định sang làm thái thú quận Giao Chỉ. Hắn là người tham lam, bạo ngược, thi hành luật lệnh vô cùng hà khắc nên dân ta vô cùng oán giận. (sử Tầu, sử ta đều ghi tội tham lam bạo ngược của Tô Định).

Theo sách Quốc sử tiểu học lược biên (ký hiệu A 1327) của Trường Viễn Đông Bác cổ - tờ 9a), Thi Sách chồng Trưng Trắc làm quan lệnh ở Dương Tuyền mưu giết Tô Định, việc tiết lộ nên bị Định giết. Chi tiết này rất quan trọng, vì vợ chồng Thi Sách - Trưng Trắc thấy Tô Định tàn bạo tham lam bị dân ta oán ghét nên đã chuẩn bị khởi nghĩa. Việt tiết lộ, Tô Định ra tay trước.

Theo Cúc Hương Hoàng Thúc Hội, tác giả sách Trưng Vương lịch sử "Thi Sách thương dân khổ sở, trước hết muốn dùng lối ôn hòa để khuyên can Tô Định, ông viết một bức thư mạnh mẽ gửi cho Thái thú. Thư đó xin lược dịch như sau:

"Phương Nam này tuy nhỏ, nhưng ức vạn sinh linh đều là xích tử của triều đình. Người được đem cái đức hóa để bày tỏ ra, phải trước hết lấy việc yêu dân làm cốt".

Nay ông coi việc trị dân, bắt tội người nói lời thẳng, người bày mưu hay; thưởng kẻ luồn lọt, kẻ nịnh hót, cho bọn hầu gái được dự việc nước, cho bọn tôi tớ được giữ quyền hành; tuy lúc nào cũng nói thương dân, mà ông làm hại kẻ dưới cứ mỗi ngày một tăng; rán mỡ dân để làm giàu cho mình, làm cho dân kiệt sức để thỏa lòng tham muốn; tự cho mình giàu mạnh, như ỷ vào thế gươm bén, không biết cơ khuynh bại cũng nguy như hạt sương buổi sáng dễ tan.

Nếu không đổi chính sách cho rộng rãi thì mối nguy vong đến nơi rồi".

Những lời cương trực và đầy vẻ dọa nạt ấy không những chẳng khiến Tô Định nghe theo mà còn làm cho hắn tức tối tìm cách hãm hại Thi Sách nữa.

Khi đó mẹ vợ Thi Sách là Trần Thị Đoan, tức Man Thiện, cháu ngoại của Lạc Vương đã chiêu tập binh mã định dựng cờ khởi nghĩa. Thi Sách thấy Tô Thái thú không thèm để ý đến lời nói của mình cũng mộ một đội quân hưởng ứng cùng nhạc mẫu".

Rõ ràng gia đình Man Thiện Thi Sách Trưng Trắc Trưng Nhị đã chuẩn bị sẵn 2 phương án hòa và chiến nên sau mới ứng phó kịp với tình hình.

Tất nhiên với chính sách hà khắc lúc ấy. Tô Định không tha gì gia quyến, họ hàng người "nổi loạn" chống hắn. Họa tru di đã gần kề nên chị em Trưng Trắc phải phất cờ khởi nghĩa, dân Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố đều hưởng ứng. Nghĩa quân hạ được 65 thành, bọn Tô Định phải chạy trốn về Nam Hải.

Cuộc khởi nghĩa có quy mô rộng khắp, mang tính đồng khởi, thắng lợi nhanh chóng, vang dội, tất phải có chuẩn bị, có tổ chức, có kế hoạch, chứ không thể tự phát nổ ra và nguyên nhân cũng không chỉ vì "giận người tham bạo thù chồng chẳng quên", dân Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố cũng không thể nhất tề đứng lên đánh đuổi bọn đô hộ, chỉ vì Thái thú Tô Định sát hại một viên quan huyện ở Dương Tuyền.

Đó chỉ là cái cớ, còn nguyên nhân sâu xa của cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng chính là bởi chính sách cai trị hà khắc, tham tàn của nhà Đông Hán cộng với tính tham lam vô độ, hung ác của Thái thú Tô Định; là bởi tinh thần dân tộc, ý chí quật cường của nhân dân ta ngày ấy.

Sau khi giành lại đất nước, Trưng Trắc lên làm vua, đóng đô ở Mê Linh. Sử gia không ghi việc Hai Bà đặt quan lại, định quân đội, ban hành chính lệnh mới... Nhưng tất phải có, vì vua phải có người giúp việc ở trong triều, ngoài trấn, quân đội đương nhiên phải chấn chỉnh sắp xếp tập luyện, chính sách thuế khóa dao dịch phải đặt để yên lòng dân đã theo Hai Bà chống bọn đô hộ tham tàn, hà khắc. Có lẽ vì thế nên các nhà sử học đều đánh giá cao - rất cao sự kiện

Đô kỳ đóng cõi Mê Linh

Lĩnh Nam riêng một triều đình nước ta.

                                                                             (Đại Nam quốc sử diễn ca).

Năm Tân sửu (41) vua Hán Quang Vũ sai Mã Viện làm Phục Ba tướng quân, Lưu Long làm Phó tướng cùng Đoàn Chí, Lâu thuyền tướng quân đem quân thủy bộ sang đánh Trưng Vương. Vua Hán còn sai các quận Trường Sa, Hợp Phố sắm sửa xe thuyền, sửa chữa cầu đường, khai thông khe nước, tích chứa lương ăn phục vụ cho đội quân của bọn Mã Viện. Mã Viện men theo đường bể - tức đường vùng Quảng Yên - Hải Phòng - Hải Dương mà tiến, quân thủy, quân bộ dựa vào nhau mà tiến qua trên một ngàn dặm mới đến hồ Lãng Bạc, gặp phục binh lớn của Trưng Vương, hai bên đánh nhau to, sau quân ta thất lợi lui vè giữ Cấm Khê.

Mã Viện củng cố lực lượng, năm sau đem đại binh tấn công căn cứ Cấm Khê. Quân ta thất bại và tan rã, Hai Bà phải nhảy xuống sông tự tử. Quân triều Trưng rút về phía Nam, lập phòng tuyến ở vùng núi tỉnh Hà Nam bây giờ để chống giặc. Mã Viện tiếp tục tấn công, phá vỡ phòng tuyến, quân ta rút tiếp về quận Cửu Chân. Trận giao chiến ở huyện Cư Phong quân ta lại thua, Đô Dương và nhiều quân tướng bị sát hại, bị bắt. Mã Viện bình định được Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam.

Qua truyền thuyết và thần phả đền miếu thờ các nhân vật thời Trưng Vương, thành phố Hải Phòng ngày ấy có nhiều nhân vật tham gia cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, nổi bật là nữ tướng Lê Chân. Sự tích vị anh hùng này được ghi lại qua thần phả ở đền Suối tại quê gốc làng An Biên huyện Đông Triều, đình đền làng An Biên, huyện An Dương nơi lập ấp, làng Lạt Sơn huyện Kim Bảng tỉnh Hà Nam nơi tuẫn tiết… qua truyền thuyết nữ tướng lập sới vật luyện quân ở Hoàng Mai, Mai Động (Hà Nội), ở vùng núi Voi An Lão.

Người đưa vào chính sử đầu tiên là cử nhân Ngô Giáp Đậu, soạn giả bộ sách Trung học lịch sử toát yếu khắc ván in năm 1901 đến năm 1951 Vũ Huy Chân đưa vào cuốn sách do ông tự xuất bản mang tên Những người không chết. Bài viết công phu, có chi tiết quan trọng về Lê Chân tổ chức phòng ngự ngăn quân Mã Viện từ địa đầu biên giới Đông Bắc, giao chiến 3 trận rồi mới rút dần về căn cứ Lãng Bạc.

Lịch sử Việt Nam tập I do Uỷ ban KHXHVN xuất bản năm 1971 ghi "Để giữ vững các nơi hiểm yếu, Trưng Vương sai Thánh Thiên đóng quân ở Hợp Phố phòng mạn Bắc. Đô Dương giữ Cửu Chân. Bà Lê Chân được giao trọng trách "Chưởng quản binh quyền nội bộ" đóng bản doanh ở Giao Chỉ" (tr.82-84).

Với những nguồn tư liệu ở các địa phương khác nhau cùng viết về 1 nhân vật, có thể khẳng định vai trò nhân vật Lê Chân. Bản thần tích đền Nghè làng An Biên - Hải Phòng hiện lưu ở đền, cùng bản khai thần tích của Hộ phố Lê Xuân Nhự, theo yêu cầu của Hội Folklore Đông Dương năm 1938 và bia thần đạo đền Nghè tạo năm 191 hiện còn đều có nội dung thống nhất như sau:

Công chúa vâng mệnh trở về làng cũ dựng đồn. Từ đó, thuyền buôn phương Bắc nhất thiết bị cấm, không được qua lại nơi này. Công chúa lại xuất tiền tài chẩn cấp cho dân. Chỉ vài năm vùng này trở nên giàu có, nhân khang vật thịnh, ai ai cũng đội ơn sâu, kính yêu công chúa như cha mẹ.

Còn Tô Định trốn về nước dâng biểu tâu vua Hán, Hán Quang Vũ bèn cử Mã Viện làm Phục Ba tướng quân đem sang đánh nước ta để rửa nhục cũ. Lúc này vua Trưng mới ở ngôi được 3 năm, nghe tin Mã Viện sang xâm chiếm, bèn triệu tập các vị chỉ huy các đồn sở về Kinh đô bàn kế chống giặc.

Thánh Chân công chúa nhận được chiếu, lập tức về kinh hết sức giúp vua đánh giặc. Quân Hán với số lượng lớn hơn, từng bước đánh bại quân đội triều Trưng . Nhà vua cùng các tướng lĩnh hoặc tuẫn tiết để giữ tròn khí tiết, hoặc hy sinh trong trận tiền đến người cuối cùng.

 Thánh Chân công chúa sau khi trẫm mình sông tự thường rất linh ứng. Lúc này ở trang An Biên người và vật đều không được yên. Ban đêm mọi người mơ thấy công chúa trở về bảo: "Nay ta đã hết hạn ở dưới trần phải về chầu Thượng đế. Dân chúng nếu sớm ra bờ sông thấy có vật lạ nên rước về ấp thờ phụng, nếu không Hoàng Thiên trách phạt. Nhân dân tỉnh mộng, sớm hôm sau cùng ra bờ sông. Hôm ấy là mồng ba tháng giêng, bầu trời u ám, gió lớn mưa to, mặt nước sông cuộc sóng, thuồng luồng, rùa giải đua bơi, cá côn cá kình rẽ sóng.

Bỗng thấy một phiến đá trôi từ từ ngược dòng, dân các nơi dâng lễ cầu lạy, nhưng phiến đá không trôi vào. Dân trang An Biên trông thấy, lại gặp đúng phiên chợ, vào sắm lễ vật. Nhưng chỉ còn một sóc cua bể và một mâm bún, bèn dâng lên hương án rồi cùng nhau sụp lạy. Bỗng phiến đá dạt vào; cùng nhau nhìn kỹ thì ra là một tháp đá, trên tháp có một miếu đá, trong miếu ghi hàng chữ Thánh Chân công chúa. Dân chúng cùng với người ở chợ rước phiến đá về ấp.

Khi đến xứ Đồng Mạ có hình mộc, phiến đá rơi xuống, dân muốn di chuyển đến nơi khác nhưng không lay chuyển được nên làm đền quay về hướng Đông để thờ. Sau công chúa rất linh thiêng. Nhân thế dân ấp cứ đến ngày mồng 3 tháng giêng đến miếu hành lễ (lễ phẩm dùng cỗ chay, tế xong có ca hát, đấu vật). Từ đó cầu mưa được mưa, cầu gió được gió. Trải đến lúc vua Trần Anh Tông đi dẹp quân Chiêm vào cướp phá hải phận nước ta. Một hôm nhà vua hành quân qua địa phận An Biên thì vừa lúc mặt trời gác núi, vua cho dừng thuyền nghỉ.

Đến đêm, vua mộng thấy một phụ nữ, xiêm áo chỉnh tề đến tâu vua rằng: "thiếp tôi vốn là tướng của vua Trưng bị giặc Hán sát hại. Sau khi mất, Thượng đế thương tình cho làm phúc thần xứ này. Nay hoàng đế ra quân dẹp giặc, thiếp tôi nguyện xin âm phù vận nước, giúp đỡ ba quân, đợi tin chiến thắng, thần thiếp cũng rửa được hận cũ".

Nhà vua tỉnh giấc, ghi vào kim chương để xem ứng nghiệm ra sao. Đến khi tiến quân thuyền trôi như bay, đến thẳng đất Chiêm giao chiến, quân Chiêm thua to, chạy tan tác. Dẹp yên giặc giã, vua đem quân về triều xét công ban thưởng tướng sĩ có công, gia phong các thần, ban sắc cho Thánh Chân công chua, lại ban thêm tên hiệu đẹp là Nam Hải uy linh, sai đem rước sắc về xã An Biên huyện An Dương làm lễ, cấp cho xã An Biên 100 quan tiền để sửa sang đền miếu thờ tự. Từ đó về sau thường linh ứng giúp nước che chở cho dân, các triều đại đều có phong tặng, hương khói lưu truyền mãi mãi.