Khi hành binh dẹp loạn 12 sứ quân qua đây, Đinh Bộ Lĩnh đã quân đóng trại trên đất làng Mai, nay là thôn Nga Mi Hạ và Nga Mi Thượng xã Thanh Mai, huyện Thanh Oai, Thành phố Hà Nội. Lễ hội làng Mai được mở hàng năm là lễ hội truyền thống lâu đời, có lịch sử hình thành từ thời Đinh.

Trải qua chặng đường lịch sử hàng nghìn năm, xã Thanh Mai vẫn còn lưu giữ được rất nhiều dấu tích cổ xưa như hệ thống gồm 3 đình, 4 chùa và 2 quán, nổi bật trong đó là đình Nga My Hạ và Nga My Thượng.

Xã Thanh Mai – một làng quê được hình thành lâu đời ở ven dòng sông Đáy từ ngàn xưa. Mảnh đất này là nơi hội tụ nhiều bản sắc văn hoá, có giá trị lớn về mặt lịch sử từ cấu trúc tổ chức, văn hoá và cả kinh tế.

 Đình Mai, Thanh Mai (Thanh Oai, Hà Nội) giữ vẹn nguyên dấu tích cổ xưa văn hoá lịch sử

Làng Nga My Hạ hiện còn lưu giữ được ngôi đình, tọa lạc ở ven đê phía Tây Nam làng, Văn bia còn lưu cho biết, Đình được dựng vào thời Lê và được tu bổ lại từ đầu thế kỷ thứ XX.

Khi đức ngài Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, vua có về đóng quân tại trại của làng Nga My, tại đây mơ gặp một cụ già râu tóc bạc phơ, quần áo chỉnh tề báo mộng và chỉ cho Đinh Bộ Lĩnh cách đánh giặc.

Ngày hôm sau, Đinh Bộ Lĩnh cho triệu tập tất cả các vị bô lão trong làng và hỏi cụ già đó là ai? Tất cả các bô lão trong làng đều trả lời đó là một vị thần của làng Nga My Hạ mà dân trong vùng vẫn thờ. Sau đó, Đinh Bộ Lĩnh đã lập bàn thờ cầu khấn để được phù hộ, năm đó, Đinh Bộ Lĩnh đã dẹp được loạn hoàn thành thắng lợi".

Đình Nga My Hạ hiện nay còn lưu giữ toà Thiêu Hương năm gian đại bái hậu cung với kiến trúc và hoa văn mang đậm phong cách của các ngôi đình cổ. Hằng năm, cứ vào dịp cuối năm người dân ở vùng Nga My Hạ lại tổ chức lễ hội truyền thống để tưởng nhớ công ơn của các vị thành hoàng làng.

Ngoài Nga My Hạ, trên địa bàn xã Thanh Mai còn có đình Nga My Thượng. Đình làng Nga My Thượng được xây dựng trên khu đất cao ở giữa làng với diện tích khoảng hơn 2000m2 thờ ông Thiện (Thiện Nguyên) và ông Quang (Quang Lai) đều là con nhà dòng dõi sống từ thời Hán Chiêu Đế đến Hán Ai Đế từ năm 86 đến năm 6 trước công nguyên.

Hai ông đều được bà con nhân dân Nga My mến mộ vì có công lớn trong việc dạy chữ, "khai dân trí", dẹp loạn, giúp bà con có cuộc sống bình yên, an cư lạc nghiệp.

Khi hai ông hoá dân chúng quanh vùng xin lấy nơi hành tại làm sinh từ để thờ phụng. Xung quanh đình được xây tường bao,chính giữa phía Đông là cửa Nghi Môn có 2 cột trụ chính được chạm khắc đèn lồng, phía trên đỉnh cột có phượng chầu.

Kế theo đó là 2 cửa nhà phụ nhỏ làm 8 mái có đao uốn cong và các hình tứ linh. Cột con của đình cũng được chạm khắc bằng câu đối, đèn lông, giữa cửa chính và cửa phụ nối với nhau bằng bức phù điêu, trên mái có con chiên với hình voi đằng trước, ngựa đằng sau, thể hiện cho sự dũng mãnh của các Thành hoàng làng tại đây.

Phía trong đình có bức bình phong, 2 cột chính cũng được khắc các họa tiết đèn lồng, khuôn tranh, trang trí câu đối, trên đỉnh có các con phượng kết nhìn vào 4 hướng, giữa là bức bình phong trên có rồng chầu, ở giữa có khắc  3 chữ “Đức – Hải – Sơn”.

Tiếp đến là tòa đại bái, nhìn từ trên đỉnh nóc đại bái có lưỡng long chầu nguyệt. Sau đó đến phần hậu cung được xây dựng cao nhất, được thiết kế theo cổ diêm, trên hàng cổ diêm có chạm khắc tứ linh có 4 chữ “Nga – Thượng – Linh- Từ”. Đây là nơi thờ tự đức Thành hoàng làng của làng Nga My Thượng.

Theo tìm hiểu, trước đây làng Nga My Thượng là làng kháng chiến, do đó, trong thời gian kháng chiến chống thực dân Pháp, đình Nga My Thượng bị xuống cấp trầm trọng do bị đốt.

Khi hòa bình lập lại, nhân dân địa phương đã đóng góp công sức để tu sửa và tôn tạo lại đình để ngày hôm nay Nga My Thượng vẫn giữ được dáng dấp của đình cổ ngày xưa.

Lễ hội làng Mai hàng năm mở vào ngày rằm tháng 11 Âm lịch.

Đây là một trong những lễ hội cổ xưa của nước ta. Theo các sắc phong hiện còn được giữ nguyên vẹn trong đình làng Mai thì Hội làng Mai từ năm 968, khi (vua) Đinh Bộ Lĩnh mới lên ngôi Hoàng đế. Như vậy, tính đến nay Hội làng Mai đã có lịch sử hơn 1.000 năm rồi.

 Quang cảnh đình lễ hội làng Mai - Ảnh: Xuân Kỷ - Tam Anh studio

Lịch sử Hội làng Mai

Hội làng Mai liên quan đến chiến công dẹp loạn 12 sứ quân của Đinh Bộ Lĩnh.

Múa lân - Nét văn hóa đặc sắc lễ hội - Ảnh: Xuân Kỷ - Tam Anh studio

 “ Xây vần trong cuộc tang thương

Trải bao phân loạn mới sang trị bình

Có ông Bộ Lĩnh họ Đinh

Con quan Thứ Sử ở thành Hoa Lư

Khác thường từ thuở còn thơ

Rủ đoàn mục thụ mở cờ bông lau

Dập dìu kẻ trước người sau

Trần ai đã thấy vương hầu uy dung

Một mai về với Trần Công

Hiệu xưng Vạn Thánh anh hùng ai qua

Bốn phương thu lại một nhà

Mười hai sứ tướng đều là quyết thanh”

(Đại nam Quốc sử diễn ca – La Sơn Yên Hồ Hoàng Xuân Hãn)

Nhộn nhịp khách, người con làng Mai bốn phương - Ảnh: Xuân Kỷ - Tam Anh studio

Khi xuất quân từ Thái Bình lên đánh dẹp sứ quân Đỗ Cảnh Thạc, đền Hà Đông thì trời đã tối rồi,  vua Đinh Bộ Lĩnh cho quân đóng trại trên đất làng Mai, nay là thôn Nga Mi Hạ, xã Thanh Mai, huyện Thanh Oai, Thành phố Hà Nội. Đêm ngủ trong đình làng Mai, vua Đinh Bộ Lĩnh được Thần Hoàng làng Mai báo mộng cho kế sách dẹp loạn 12 sứ quân. Sáng hôm sau, Đinh Bộ Lĩnh hội kiến với các bô lão làng Mai rồi làm lễ xuất quân. Ông đánh đâu thắng đấy, được nhân dân tôn là Vạn Thắng Vương.

Sau chiến thắng, Đinh Bộ Lĩnh trở lại đình làng Mai. Nhân dân làng Mai mở hội khao quân suốt 07 ngày, từ 15 đến 22/11 năm 967. Đó là 07 ngày đình làng Mai rợp cờ súy và sáng lòa binh khí.

Quân sĩ múa võ, bày trận, trai gái làng Mai múa hát trong tiếng trống, tiếng chiêng rộn rã. Người làng Mai mổ bò, mổ lợn khao quân. Năm 968, (vua) Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng Đế. Vua Đinh phong cho làng Mai bốn chữ “Báo quốc công thần”. Trong sắc phong này, Đinh Tiên Hoàng còn cho phép người làng Mai được mở hội kéo dài 07 ngày, từ ngày 15 đến ngày 22/11 âm lịch.

Bây giờ các sắc phong của Đinh Tiên Hoàng còn được lưu giữ nguyên vẹn trong đình làng Mai. Khi cho phép người làng Mai mở hội, Đinh Tiên Hoàng cũng cho phép được cắm cơ hiệu của vua trước sân đình.

Vì thế, ngày nay khi làng Mai mở hội thi lá cờ đại kéo lên trước sân đình có một chữ Đinh thêu trên nền lụa đỏ - đó là cờ vua. Như vậy vào thời đó, hội làng Mai đã vượt qua phạm vi lễ hội của một làng và trở thành Quốc hội.

 Lễ tế trong ngồi đình nghìn năm tuổi - Ảnh: Xuân Kỷ - Tam Anh studio

Giai thoại cô Tấm làng Mai

Có chuyện kể rằng một lần Hoàng từ Đinh Hạnh Lang về Hội làng Mai, tình cờ nhặt được một chiếc hài gấm rất đẹp. Hoàng tử đã tìm được người con gái đánh rơi hài, cho là duyên kỳ ngộ nên nên cưới làm Hoàng tử phi.

Đó là cô Tấm làng Mai. Nhưng đây là chuyện trong dân gian, không được ghi trong sử sách. Tuy vậy, trong Hội làng Mai bây giờ, khi các bà người làng Mai vào dâng rượu, dâng hương lên Đinh Tiên Hoàng, đều đội khăn xếp màu vàng, mặc áo lụa vàng, chân đi hài gấm, đẹp như cô Tấm ngày xưa.

Lễ hội làng Mai ngay nay và Rượu “Nếp cái hoa vàng” tiến vua

Hội làng Mai năm 2017 rất đông. Con cháu người làng Mai làm ăn ở xa đều quần tụ về làng để dự hội, có khoảng 2.000 người. Hội làng có văn, có võ, có lễ, có hội và có tiệc thịnh soạn. Cả một rừng người và một rừng cờ.

Trẻ con nhảy múa vui chơi trên khoảng đất rộng trước sân đình. Hàng hóa bày la liệt ở chợ Mai, chủ yếu là đồ lễ và hàng lưu niệm. Sau khi các bô lão làm lễ tế thì các đoàn lần lượt vào hành lễ. Sau đó là Hội, trai gái làng Mai hát những bài ca truyền thống quê hương.

Đến giữa trưa thì vào yến tiếc. Mọi người nâng cao chén rượu làng Mai, chúc nhau sức khỏe. Rượu làng Mai rất ngon, xưa là rượu "Tiến Vua". Đinh Tiên Hoàng xuống chiếu cho làng Mai được nấu rượu tiến vua. Rượu tiến vua không bán, triều đình không trả tiền, nhưng làng Mai được miễn hoàn toàn thuế ruộng.

Không khí chén rượu Tiến Vua - Ảnh: Phương Anh

Tổ chức một lễ hội có hàng nghìn người dự không dễ, người không có tài tổ chức không làm nổi. Hội làng Mai tôn vinh võ công, văn trị của các bậc tiền viễn tổ và phát huy truyền thống quê hương. Trong hai cuộc chiến tranh quốc vệ, nhân dân làng Mai đã đóng góp đầy đủ sức người và sức của cho Tổ quốc, thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người.

Hội làng Mai cũng là lễ hội đoàn kết. Người làng Mai dù ở đâu cũng tổ chức câu lạc bộ người con làng Mai, giúp nhau phát triển kinh tế và hướng về quê tổ.

Những địa danh có từ thời Đinh Tiên Hoàng ở làng Mai giờ vẫn còn nguyên. Vẫn còn chợ Mai, bến Mai, trại Mai. Nơi ngày xưa quân Đinh Bộ Lĩnh tập kết giờ là doanh trại của trường dự bị bay, bộ đội không quân, nhưng vẫn lấy tên là trại Mai. Đất làng Mai là Địa Linh Nhân Kiệt.

Hội làng Mai giờ vẫn kéo dài 7 ngày. Làng tổ chức ngày khai hội và ngày mãn hội. Còn 5 ngày khác thì các xóm tổ chức, mỗi xóm một ngày. Suốt 7 ngày ở làng Nga Mi Hạ luôn rộng rã tiếng trống hội, tiếng hát của nam nữ thanh niên và tiếng trống cổ vũ của các đội múa lân - vốn là đặc sản nơi đây (Múa lân làng Mai từng nhiều năm diễn biểu diễn văn hóa quốc tế tại Thủ đô Hà Nội năm 2012-2015).

Hội làng có hơn 1.000 năm rồi. Đây là dịp các thế hệ con cháu nhớ đến tổ tiên. Hơn 4.000 năm qua, chúng ta chưa bao giờ mất làng, mặc dù nước thì đã có khi mất”.

Dưới mái đình cổ nghìn năm, người dân dâng nén hương tưởng nhớ vua Đinh Tiên Hoàng và nâng chén rượu tiến vua mừng thọ các bô lão làng Mai, đầm ấm, yên vui mà thiêng liêng.

Ngọc Tuệ - Báo Tuổi trẻ và Đời sống