Đền thờ Hai Bà Trưng ở Hà Nội được dựng vào năm 1142 dưới triều vua Lý Anh Tông. Truyền thuyết cho rằng Hai Bà cùng nhảy xuống sông Hát Giang tự vẫn, sau đó khí thiêng hoá thành hai tảng đá trắng trôi trên sông Hồng về bến bãi Đồng Nhân, đêm thường phát sáng rực rỡ.

 Dân làng thấy vậy, bèn lấy vải đỏ rước tượng vào bờ và lập đền thờ Hai Bà ở ngay bãi Đồng Nhân ven sông. Tương truyền tượng đầu đội mũ trụ, thân mặc áo giáp, hai tay giơ cao chỉ lên trời. Vua đã phát hai đôi ngà trang trí và hai pho tượng voi để thờ Hai Bà. Đến thời Chính Hoà (Lê Hi Tông) (1676 – 1705) có sắc phong “Lĩnh Nam liệt khái, thạch hoá chân dung” (nghĩa là đấng nghĩa liệt khảng khái đất Lĩnh Nam dung mạo kết tinh thành đá).

 Do ở vùng đất bãi sông luôn bị sói lở, nên dân làng Đồng Nhân đã phải dời ngôi đền tới khu Võ Sở cũ của triều Lê ở thôn Hương Viên (tức địa điểm hiện nay) vào năm Gia Long 18 (1819). Đền Hai Bà còn được gọi theo tên địa danh là đền Đồng Nhân. Đền là trung tâm của quần thể di tích với đình thờ Thành hoàng làng và chùa thờ Phật.

 Trước mặt đền có hồ bán nguyệt, đường vào qua bốn cột trụ gạch đồ sộ, cây cối sum sê, bên trái là khoảng sân rộng, dưới bóng đa cổ thụ có tấm bia đá đặt trên lưng rùa. Văn bia do Dương Duy Thanh (1804-1861), đốc học Hà Nội soạn năm 1848.

 Đền kiến trúc theo kiểu "nội Công ngoại Quốc", gồm tiền tế, đại bái và hậu cung. Tiền tế 7 gian. Trong tiền tế được bày 2 voi gỗ sơn đen, ngà của voi là ngà thật. Đây là 2 voi tượng trưng cho voi của Hai Bà cầm quân ra trận. Bên cạnh đó là các bức hoành phi, câu đối ca ngợi sự nghiệp cùng công đức của Hai Bà. Tòa bái đường được đặt ngai thờ và 1 tấm khảm thể hiện hình ảnh Hai Bà cưỡi voi đánh giặc.

Bên trái đền có ngôi chùa Viên Minh thờ Phật, cũng là ngôi chùa cổ.

Bên cạnh đó có nhang án, hoành phi, câu đối... Trong hậu cung đặt tượng Hai Bà cùng 6 tượng nữ tướng dàn hai bên, trong đó là các tướng Lê Chân, Hòa Hoàng, Thiên Nga, Nguyễn Đào Nương, Phùng Thị Chính và Bát nạn Công chúa Phạm Thị Thục Nương. Hai Bà và các tướng lĩnh được thờ như nhiều nơi trên đất nước như ở đền thờ Hai Bà ở Hát Môn (huyện Phúc Thọ), ở Phụng Công (Hưng Yên), ở Mê Linh (huyện Mê Linh)... và có tới hơn bốn trăm nơi thờ các vị tướng của Hai Bà.

Trong đền có tượng Hai Bà, Đại vương Trưng Trắc mặc áo vàng, nhị vương Trưng Nhị mặc áo đỏ, đầu đội mũ phù dung, tượng to hơn người thật, tay giơ cao trước mặt như đang hiệu triệu quần chúng. Hai bên là tượng 12 nữ tướng đã theo Hai Bà khởi nghĩa đánh đuổi Tô Định, rửa nhục nước, trả thù chồng, thu lại 65 thành trì ở Lĩnh Nam vào mùa xuân năm 40.

 2. Lễ hội ở Đền thờ Hai Bà Trưng

Bên cạnh là Miếu Quan Hoàng thờ Tam toà Thánh Mẫu và chùa thờ Phật đều được trưng bầy các đồ thờ cúng. Đền thờ Hai Bà Trưng có một bia, chùa có 9 bia. Lễ hội đền Hai Bà: mồng 6 tháng giêng ngày vua Bà đăng quang; mồng 6 tháng hai, ngày hội lớn, hội chính. Mồng 1 tháng 8: ngày thánh đản (sinh nhật). Mồng 8 tháng 3: ngày thánh hoá. Trước ngày lễ chính từ ngày mồng 4 tháng 2, dân làng bắt đầu tế lễ nhập tịch. Mồng 5, lễ rước nước, hàng trăm người rước kiệu, bơi thuyền ra giữa sông lấy nước, nấu trầm hương rồi tắm tượng và thay quần áo. Việc dâng cúng rượu và trà vào hậu cung theo tục lệ cổ truyền thuộc về các lão bà. Lễ hội Đền thờ Hai Bà Trưng diễn ra rất tưng bừng, có rước kiệu, múa rồng, đấu cờ, đấu võ… Hội đền Hai Bà là một trong những hội lớn có tiếng ở kinh đô Thăng Long.