Kế thừa chính sách lấy hôn nhân làm mối quan hệ ràng buộc, gắn kết với các tù tưởng, thủ lĩnh người dân tộc thiểu số của Lý Thái Tổ, các vua Lý sau này vẫn tiếp tục duy trì chính sách này, nhưng không phải việc gả công chúa đi làm dâu vùng biên viễn đã gặp trắc trở vào thời vua Lý Thánh Tông.

Chuyện kể rằng, Lý Thánh Tông vốn là vị vua hiếm muộn, vua nhiều lần đi cầu tự ở các đình chùa, chỉ khi đưa bà Ỷ Lan lấy về làm nguyên phi mới sinh được hai hoàng tử, thái tử là Lý Càn Đức được truyền ngôi, tức vua Lý Nhân Tông. Nhưng tất cả các phi tần không ai sinh được cho vua con trai nối dõi. Hoàng hậu Thượng Dương sinh hạ được hai công chúa Từ Thục, Từ Huy và một phi tần sinh ra công chúa Thiên Thành, còn những vị cung phi khác đều không có hậu nhân.

Tượng thờ Nhị vị công chúa Từ Thục, Từ Huy tại chùa Đông Phù.

Chịu ảnh hưởng của Phật giáo, khi chớm tuổi trưởng thành, hai công chúa Từ Thục, Từ Huy xin vua cha được xuất gia tu hành, Lý Thánh Tông cho hai công chúa đi tu tại chùa Hưng Long tự (còn gọi là chùa Nhót) thuộc làng Đông Phù (nay thuộc xã Đông Mỹ, huyện Thanh Trì, Hà Nội.

Tương truyền ban đầu hai công chúa về núi Trúc (Trúc Lĩnh), làng Tương Trúc, Tự Khoát, Vẹt (Việt Yên) thuộc huyện Thanh Trì ngắm nhìn mải mê cảnh vật nơi đây. Thấy giữa đồng bằng nổi lên một ngọn núi, rất nhiều trúc mọc chen chúc, phía mặt tiền có thuỷ điều, bên cạnh lại có án tiền là gò (Đỉnh Yến), bên hữu nhiều ngọn gò nổi lên đều chầu về núi Trúc. Hai công chúa đều nhận thấy đúng là nơi linh địa, dân quanh vùng thì thuần hậu, bèn dựng am riêng trên đỉnh núi Trúc tu tập.

Sau khi thị sát thấy dân chúng vẫn còn cảnh đói nghèo vì thiếu ruộng canh tác, với tấm lòng từ bi, hai công chúa đã lấy vàng bạc mua ruộng đất chia cấp cho dân.

Cảm thương nỗi khổ cực thiếu thốn của họ, hai công chúa còn xin vua và được ban hơn nghìn mẫu ruộng đem chia hết cho dân 9 làng thuộc đất Nam Phù, phía Nam huyện Thanh Trì ngày nay, cho dựng điền trang, dạy dân khai khẩn ruộng đồng, đem giống mới về trồng cấy, dạy dân làm các loại bánh trôi, bánh dày và một số nghề thủ công mây tre đan... Đời sau có câu rằng:

“Hai con gái, Thánh Tông hoàng đế.

Chị Từ Thục tuổi chỉ mười hai.

Em Từ Huy đóa hương nhài.

Ngại ngùng chỉ sợ đến vài năm sau

Lại lấy chồng, tuyến đầu biên giới.

Xa mẹ cha, ngại cả rừng xanh.

Thế nên xin được tu hành.

Vào chùa niệm phật để thành ni sư”...

Do tiếp tục kế sách giữ gìn phên dậu, bảo vệ bờ cõi bằng hôn nhân mà các tiên vương đã đề ra, vua Lý Thánh Tông đã sắc triệu nhị công chúa Từ Thục và Từ Huy về kinh để đi lấy chồng nơi biên cương.

Hai vị ni sư trăn trở suy nghĩ, không về thì mang tội bất hiếu chống lệnh vua cha, mà về thì sự nghiệp tu hành dang dở, hơn nữa cả hai công chúa đã một lòng hướng Phật, tu thiền định, hành Bồ Tát đạo, thấy được hạnh nguyên viên mãn, cứu khổ, cứu nạn cho bao người. Nhị vị công chúa lần lữa thực hiện chiếu chỉ của vua cha.

Vua Lý Thánh Tông thấy việc chậm trễ trong lúc nóng giận đã ra lệnh đốt chùa, hai vị ni sư được các tín đồ phật tử và dân chúng rước về làng Tự Khoát, trú trong am trên núi Trúc Lĩnh.

Là người mô đạo, một thời gian sau vua cảm nhận được sự hối hận và hiểu được tâm ý của nhị vị công chúa. Vua không ép buộc mà để hai công chúa tiếp tục tu hành, đồng thời ban chỉ dựng lại chùa Đông Phù, bởi thế chùa còn có tên là chùa Đền, hiện trong chùa có lưu giữ một số dấu tích bị đốt cháy.

 Chùa Đông Phù - Hưng Long Tự

Vua Lý Thánh Tông cũng xuất ngân khố dựng thêm chùa trên đỉnh núi Trúc Lĩnh và đặt tên là Hưng Phúc Tự, vì thuộc làng Tự Khoát nên chùa còn có tên là chùa Tự Khoát. Về chuyện này, người đời có câu ca lưu truyền như sau:

“Bởi có lệnh vua cha hối thúc

Phải lấy chồng châu mục Lạng Sơn

Còn đường nào tính thiệt hơn

Mối giường phên dậu bảo tồn quốc gia

Đã trù trừ vua cha nổi giận

Lý Thánh Tông hạ lệnh đốt chùa

Cho rằng dám trái lệnh vua

Dân làng Tự Khoát kịp vừa rước sư

Các tín đồ Đông Phù sang đón.

Hai vị về chỉnh đốn am thiền

Về sau chùa được xây lên

Nhà vua hối hận làm đền hơn xưa.

Hưng Phúc Tự vua vừa cho chữ

Tên Nam Trù lưu giữ vua ban

Cả chùa Đỉnh Trúc xây thêm

Vua tặng chín xã tổng tên Nam Phù

Chùa Tự Khoát kể từ dạo ấy

Nhị bồ tát đã thấy tình dân

Hội chùa lễ rước tôn thân

Ni sư triều Lý nhiều vần thơ dâng:

“Lý đại hà niên song đế nữ

Liên đài thử địa lưỡng thần tiên”.

Sau khi được vua Lý Thánh Tông cho phép tiếp tục tu hành, trải qua mấy chục năm, hai vị ni sư chuyên tâm thực hành thiền định, viên mãn. Hai vị dựng hai am thất dưới lòng đất bằng gỗ thông, tại cánh đồng hoa sen, nay thuộc làng Tè, Ninh Xá, xã Ninh Sở, huyện Thường Tín, Hà Nội rồi cùng hai thị giả là Quỳnh Hoa và Quế Hoa xuống am đường nhập thất rồi di chúc cho dân trong vùng rằng: “Sau bách nhật chúng tôi thu thần nhập diệt. Làng nào biết mà lấp cửa hang trước thì làng ấy được tôn là trưởng am đời đời”.

Sau khi hai ni sư công chúa viên tịch, nhớ đến công đức của hai bà, nhân dân tổng Nam Phù gồm 9 xã: Tự Khoát, Tự Trúc, Mỹ Liệt, Việt Yên, Đông Trạch, Đông Phù, Đam Uyên, Thanh Phúc và Mỹ Á, cùng với dân làng Tè dựng thêm chùa, xây đền đều tạc tượng, lập bài vị thờ phụng và hàng năm tổ chức lễ hội long trọng để tưởng nhớ ân đức “Nhị vị Bồ Tát” vào các ngày 14, 15, 16 tháng Ba âm lịch, Lễ hội được tổ chức khá quy mô thu hút đông đảo nhân dân trong vùng và dân khắp nơi tham dự.

Các triều đại đời sau sắc phong, suy tôn hai công chúa là Nhị vị vương bà, Đại Thánh bao phong đại Bồ Tát hồng liên toa hạ, Thượng đẳng phúc thần, Lý Liễu đoan trang công chúa.

Giai thoại về Lý Thánh Tông đốt chùa và ép hai nàng công chúa Từ Thục, Từ Huy lấy chồng đủ nói lên triều đại nhà Lý, các công chúa đều gánh trách nhiệm nặng nề, không được làm những điều như chuyện cổ: tuyển chọn kén phò mã, ở kinh đô, sống cuộc sống vàng son của kinh thành.

Chính sách ràng buộc các tù trưởng vùng biên viễn bằng hôn nhân được triều Lý thực hiện rất quyết liệt, bởi thế lịch sử nghìn năm sau đã ghi nhận công đức vô lượng của các công chúa nhà Lý, đã quên thân mình vì dân, vì nước.

Theo Pháp luật & Xã hội