Truyền thuyết kể rằng, dưới triều vua Lê Duệ Tông, giặc Chiêm Thành đem quân ra cướp phá quấy nhiễu dân cư, triều đình đã phái quan quân đi đánh nhưng không được. Nhà Vua bèn thân chinh dẫn quân đi dẹp giặc. Trên đường đi qua địa phận Đốn Sơn, thấy phong cảnh sơn thủy hữu tình bốn bên có núi, sông bao bọc, quả là một khu thắng địa.

Cổng Tam Quan chùa Giáng

Đêm hôm đó, Vua nằm mộng thấy có một đám mây vàng tựa dải lụa cứ ẩn hiện trông rất kỳ lạ. Vua bừng tỉnh dậy mới biết mình nằm mộng, đem chuyện kể cho quân tướng nghe, mọi người đều cho là điềm lành giúp nhà Vua trừ giặc. Hôm sau, Vua sai quan làm đàn tế tạ trời đất rồi đem quân đi thảo phạt giặc.

Trong lúc thế trận không phân thắng bại, đột nhiên trời đất bỗng tối sầm, mây mù kéo đến, sấm chớp nổi lên làm lay động cả vùng đất. Trên không trung xuất hiện một đám mây vàng tựa như đám mây nhà Vua nằm mộng. Mây chao đảo trước quân giặc, quân Chiêm thấy thế hoảng loạn. Nhà vua thừa thắng thúc quân xông lên đánh cho quân Chiêm tan rã.

Khải hoàn trở về, Vua mở yến tiệc khao thắng ba trận, luận công thưởng phạt, sai quần thần về núi Đốn Sơn lễ tạ. Sắc lệnh cho bản dân lập một ngôi chùa nhỏ ở ngay khu vực tế lễ năm xưa, đồng thời đặt tên chùa theo ý nghĩa đám mây, đó là Tường Vân Tự (chùa ghi nhớ về điềm mây lành).

Thuở sơ khai, chùa được làm 4 gian, sau khi vua Trần Duệ Tông mất, nhân dân địa phương xin tạc tượng lập long nhang, hương khói thờ tại chùa (nay tượng vẫn còn và được thờ tự ở nhà Mẫu).

Trải qua thời gian, chùa nhiều lần được trùng tu, tôn tạo nhưng vẫn giữ được nét cổ kính, kiến trúc ban đầu, hệ thống ao Vua ngăn cách bởi mặt đường vào Tam Quan.

Qua Tam Quan là đến thế giới linh thiêng nhà Phật, cổng gồm hai tầng mái với chiều cao 13,7m, hai cầu thang được xây dựng vững chắc. Tầng hai có năm cửa cuốn vòm, cửa giữa cao 3,7m với 8 vòm cuốn cong, tổng cộng có 14 đòn đao theo thứ tự từ thấp lên cao dần, làm tăng vẻ bề thế cho ngôi chùa. Hai cột nanh hình khối vuông xây ốp vào bên hông cổng. Những mảnh chạm khắc ở Tam Quan mang hình rồng mẫu tử, linh thú.

Qua Tam Quan là khung cảnh sân chùa rộng khoảng 30m, một vườn cây cảnh sinh động, nhà thờ tổ, nhà khách, tăng đường.

Toàn bộ công trình được xây dựng với thế đất thoai thoải dốc, xung quanh khuôn viên được che bởi hệ thống cây xanh. Bóng các cây cổ thụ thấp thoáng cùng với những tia nắng chiếu sáng thông qua các kẽ lá rọi xuống pha màu sắc của nắng, bóng mát của cây tạo thêm chất cổ kính cho ngôi chùa. Phía sau, lưng chừng núi Đốn Sơn là Phật điện, nhà Mẫu, đây là khu chính của chùa. Nhà Phật điện được trùng tu năm Bảo Đại thứ 14, kết cấu kiến trúc theo kiểu chữ Định, bao gồm tiền điện 5 gian, thượng điện 2 gian.

Nhà tiền điện có 13 pho tượng được tạc bằng gỗ, sơn son, thếp vàng. Tượng được bố trí thành 6 lớp theo trật tự từ ngoài vào trong, từ thấp lên cao. Hàng tượng dưới cùng chính giữa là tượng Thích Ca sơ sinh, bao quanh có 9 con rồng uốn khúc châu đầu vào nhau phun nước thơm tắm cho Đức Phật…

Khuôn viên chùa Tường Vân được giới hạn bởi cây đa xum xuê, cây mít lá xanh đế, gỗ vàng đều mang linh khí, cây đại hút sinh lực của trời truyền cho đất, cây sung kết trái từng chùm, những rặng tre vươn cao tầm không đức độ, hàng cây thẳng tắp tỏa tán… tất cả tạo nên một thế giới tâm linh với cảnh quan thiên nhiên đẹp, kỳ thú…

Ni Sư Thích Đàm Hòa – Đại biểu Hội đồng nhân dân tỉnh Thanh Hóa các khóa XIII, XIV, XV là người chủ trì ngôi chùa. Sư thầy là người có công rất lớn để xây dựng tu bổ, tôn tạo ngôi chùa ngày một hoàn thiện và có sức hấp dẫn.

Ngoài ra, với tư cách là Phó Ban trị sự Tỉnh Hội Phật giáo Thanh Hoá Ni sư Thích Đàm Hòa đã cùng với Ban chấp hành Tỉnh Hội đẩy mạnh công tác từ thiện có nhiều hiệu quả. Những năm qua nhà chùa đã hỗ trợ tiền cho các cháu mồ côi cha mẹ, không nơi nương tựa, học sinh nghèo vượt khó, đồng bào bị thiên tai bão lụt và nhất là đối với các bà mẹ Việt Nam anh hùng. Đã xây dựng nhà tình nghĩa cho các gia đình khó khăn ở xã Vĩnh Thành, Vĩnh Hưng, Vĩnh Phúc và một số xã ở huyện Thạch Thành.

Ngoài ra, giành nhiều sự ủng hộ cho người bị chất độc da cam, những gia đình nghèo trong dịp Tết cổ truyền, xây dựng nghĩa trang liệt sĩ… Đây là tấm lòng hảo tâm thể hiện truyền thống “lá lành đùm lá rách” đồng thời cũng là trách nhiệm của tăng ni, phật tử chùa Giáng với cộng đồng và xã hội.

Từ những việc làm cao cả trên Ni Sư Thích Đàm Hòa đã được tặng nhiều bằng khen, giấy khen của Trung ương Giáo hội Phật giáo Việt Nam; Tỉnh hội Phật giáo; UBND, UBMTTQ tỉnh Thanh Hóa, Kỷ niệm chương vì sự nghiệp chữ thập đỏ Việt Nam, huy chương “vì sự nghiệp bảo tồn văn hóa dân tộc” của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cùng nhiều phần thưởng cao quý khác…

Trong quá trình chỉ đạo chung của Hội Phật giáo tỉnh, Ni sư Thích Đàm Hòa đã gương mẫu cùng các thành viên nhà chùa làm tốt công tác xây dựng chùa văn hoá, văn minh, tất cả vì hạnh phúc an lành phục vụ nhân dân. Đồng thời, cùng với lãnh đạo chính quyền địa phương tuyên truyền cho nhân dân, cho tăng ni, Phật tử hiểu biết và chấp hành tốt đường lối, chủ trương, pháp luật của Đảng, Nhà nước góp phần xây dựng ngày càng giàu mạnh, với phương châm tốt đạo, đẹp đời.

Chùa Giáng nay là điểm thu hút nhiều du khách du lịch trong và ngoài nước đến tham quan, vãn cảnh, thắp hương cầu phật. Năm 2009 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã xếp hạng chùa Giáng là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.