Phụ nữ Mường vẫn mặc váy, quấn khăn truyền thống khi đi làm ruộng.

Chúng tôi đặt chân tới khu trung tâm xã Lũng Vân – nơi có khu nhà tầng, mái ngói đỏ hiếm hoi giữa lòng chảo thung lũng. Cuộc sống bình yên với những đàn trâu, bò đang nhởn nhơ gặm cỏ, xung quanh là các giàn su su được bà con trồng xen canh với ngô. Thung lũng được bao bọc vởi các quả núi cao mang những cái tên: Núi Trâu, núi Pó, núi Tiên. Chúng tôi đến đây vào lúc gần trưa mà dường như mây vẫn chưa chịu tan hết. Mấy đứa trẻ bản Mường hồn nhiên, nhìn qua khung cửa sổ cười khúc khích với chúng tôi, rồi lại thẹn thùng chạy vào bên trong. Ông Đinh Văn Phúc, một người đã gắn bó 76 năm cuộc đời ở thôn Hượp, xã Lũng Vân mời chúng tôi vào thăm nhà, trò chuyện. Ông Phúc bảo người Mường trong các thôn, xóm xã Lũng Vân chủ yếu sống bằng phương thức tự cung tự cấp. Lúa, ngô và các loại rau xanh đều được trồng xung quanh vườn, nhiều ngọn su su còn chen nhau leo lên tận mái nhà sàn. Con gà, con lợn được dân nuôi theo hình thức thả rông, tự nhiên, rồi đến buổi chợ phiên lại đem ra trao đổi với nhau.

Ở Lũng Vân chỉ có một khu chợ phiên duy nhất họp vào thứ 3 hằng tuần. Không chỉ lợn, gà, vịt, ngô, thóc, rau... mà nhiều thứ vải vóc, thổ cẩm, hoa trái bản địa cũng được bày bán, trao đổi. Những chiếc váy đen với thắt lưng thổ cẩm thêu hoa lá diêm dúa, cùng chiếc khăn đội đầu sặc sỡ nhiều màu sắc được bày bán ở các buổi chợ phiên. Phụ nữ Mường vẫn thường mặc trang phục truyền thống hằng ngày dù là đi làm hay đi chơi.

Ở Lũng Vân, đất trồng lúa rất ít, nên bà con Mường phải tận dụng canh tác trên các sườn núi theo hình thức ruộng bậc thang. Ruộng bậc thang của người Mường ở đây thoai thoải chứ không dốc dựng đứng hùng vỹ như trên Mù Cang Chải, Y Tý, Hoàng Su Phì. Người Mường ở đây cũng phải đợi mưa xuống mới có thể ra đồng canh tác. Chính vì thế ở các thửa ruộng bậc thang ở Lũng Vân cũng chỉ trồng được 1 vụ lúa. Tuy năng suất không cao, nhưng hạt gạo nương Lũng Vân thơm ngon, thuần khiết.

Trừ mùa đông tương đối rét mướt, thì thời tiết các mùa còn lại trong năm ở Lũng Vân rất tuyệt vời. Không khí trong lành, mát mẻ người dân sống một cuộc đời yên bình nơi núi cao, sử dụng các sản vật, thức ăn siêu sạch... nên vì thế đi qua những mái nhà sàn câu chuyện về các cụ ông, cụ bà sống lâu, sống thọ lại được nhắc tới. Còn thiếu thốn về vật chất, không có các đồ dùng, thiết bị hiện đại, y tế, giáo dục còn rất hạn chế... vậy mà ông Hà Văn Khuê, chủ tịch xã Lũng Vân tự hào cho biết toàn xã có 8 thôn với gần 2.000 nhân khẩu, thì hiện có hơn 10 cụ đã qua tuổi 100, còn số cụ trên 80 tuổi nhiều vô số kể. Theo tìm hiểu thêm của chúng tôi thì xóm Chiềng và xóm Bục hiện đã có 7 - 8 cụ trên 100 tuổi như cụ Đinh Thị Ón (103 tuổi) , Định Thị Trẵn (101 tuổi), Hà Thị Mây (101 tuổi)... Mọi người gọi đó là những bà mế siêu già. Kỷ lục ở người sống thọ nhất ở Lũng Vân từ xưa đến nay mà nhiều người biết đó là bà Đinh Thị Huệ (thọ 114 tuổi).

Sống thọ chỉ là một chuyện, mà điều đáng nói hơn là những cụ già U90, U100 ở đây vẫn rất minh mẫn, khỏe khoắn, ngày ngày tham gia vào các công việc. Ông Hà Văn Bách (87 tuổi) và vợ là bà Đinh Thị Mịch (86 tuổi) ở thôn Chiềng đến mùa vụ vẫn ra nương cùng con cháu thu hoạch nông sản và cuốc, làm đất, trồng trọt... Hình ảnh những bà lão 80 - 90 tuổi ngồi khâu vá mọi người có thể bắt gặp ở thôn Chiềng, thôn Hượp... Vào ngày cuối tuần tại sân bóng chuyền trước Nhà văn hóa xã, nhiều bô lão còn ra đây để chơi bóng...

Rời Lũng Vân sau một ngày thăm ngắm, trò chuyện với bao điều thú vị, bất ngờ, chúng tôi bắt đầu tìm đường rẽ sang mảnh đất xứ Thanh. Ông trưởng thôn Lự tận tình chỉ dẫn cho chúng tôi rẽ vào con đường đi xã Nam Sơn, Tân Lạc để vượt núi sang đất Thanh Hóa.

Buổi sáng cung đường vắng vẻ đến lạ kỳ, xe bon bon đi trên lưng chừng núi. Khi sương mù dần tan hết, bên đường là khung cảnh hoang sơ xanh thẳm của núi đồi hiện ra. Cung đường qua những mỏm núi nối Hòa Bình và Thanh Hóa nằm ở độ cao 1.000 - 1.300m so với mực nước biển ngỡ như đang đi trên cổng trời dẫn tới thiên đường. Đứng ở trên mỏm núi cao giáp ranh giữa xã Nam Sơn (Tân Lạc) và xã Lũng Cao (Bá Thước), vào những ngày trong trời chúng ta có thể nhìn thấy đỉnh Pù Luông (cao 1.704m) nhô lên giữa núi đồi trùng điệp.

Chinh chiến qua gần 10km đường núi uốn lượn, chúng tôi đặt chân tới đất Thanh Hóa với tiểu khu Son Bá Mười chào đón phía trước. Thôn Son, thôn Bá, thôn Mười thuộc xã Lũng Cao, huyện Bá Thước, Thanh Hóa nằm chót vót trên đỉnh núi, tách biệt hoàn toàn với phần còn lại. Đây là vùng đất rẻo cao hẻo lánh bậc nhất xứ Thanh khi nằm giữa rải núi Pù Luông - Cúc Phương và dãy Pa Hé, Pha Chiến chạy song song nhau. Son Bá Mười nằm ở độ cao 1.200 - 1.400m so với mực nước biển, có một mùa đông lạnh giá thấu xương thịt, vô cùng khắc nghiệt. Nhưng mùa xuân đào lại bùng nở khắp đất trời, và sang hè tiết trời mát mẻ hiếm đâu có được.

Tiểu khu Son Bá Mười hay còn có tên gọi Cao Sơn hiện ra thấp thoáng những mái nhà sàn ngả màu nâu đất giữa nương ngô, đồi vầu bạt ngàn. Nhưng chủ nhân của những căn nhà sàn này là người Thái đen chứ không phải Mường như mỏm núi bên kia Lũng Vân. Chúng tôi may mắn làm quen được anh Ngân Mạnh Hùng, trưởng thôn Mười từ trước nên nhanh chóng có được cái hẹn. Anh Hùng mới 38 tuổi nhưng đã có 16 năm giữ chức trưởng thôn. Có thể nói Ngân Mạnh Hùng là thổ địa chính hiệu trên vùng cao này.

Anh Hùng đưa chúng tôi chạy thẳng con đường nhựa qua 3 thôn Son Bá Mười: “Các cậu đi có thấy sướng không? Đường bây giờ thênh thang rồi, các loại xe ôtô kể cả xe tải chạy thoải mái”. Hào hứng đôi phút cùng khách, rồi anh chùng giọng kể về quá khứ. Đầu năm 2016, đường đổ bê tông từ phố Đoàn lên Son Bá Mười xong, cộng với đoạn từ xã Nam Sơn (Tân Lạc) sang đã hoàn thiện. Còn trước đó 36 năm cuộc đời của anh Hùng và mấy trăm con người trên Cao Sơn đã phải nếm đủ nỗi khổ của đường đất, của đèo dốc trơn trượt.

Anh bảo: “Ngày trước những hôm mưa, từ Cao Sơn xuống trung tâm xã Lũng Cao và ngược lại chúng tôi chỉ có nước đi bộ mà thôi. Chỉ có khoảng 15km, nhưng người dân phải đi ủng, chống gậy tìm đường rừng đi mất cả ngày trời. Những ngày đó khổ lắm”.

Cả Cao Sơn ngày trước đúng nghĩa như một ốc đảo trên cao bị cô lập với thế giới bên ngoài. Nhu yếu phẩm như xà phòng, nước mắm, bột canh, mì chính... người dân phải mua tích hàng tháng, bởi chẳng mấy khi dám đi xuống huyện, hay xã. Hệ lụy của vấn đề khó khăn đường sá đã kéo theo một câu chuyện tưởng thật như đùa đó là cả trường liên cấp 1 và 2 Cao Sơn suốt bao nhiêu năm qua không có lấy một cô giáo. Nhiều người ở đây còn nói vui, “cô giáo mà cắm bản ở đây thì chắc ế chồng mất thôi”! Thầy Trịnh Công Định, hiệu trưởng trường liên cấp Cao Sơn cho biết: “Trước đây do kinh tế còn quá khó khăn, nên học sinh hay bỏ học giữa chừng. Còn học sinh cấp 3 xuống huyện Bá Thước hoặc sang Tân Lạc học sẽ phải ở nội trú, chứ đường xá như thế sao về nổi. Nhưng bây giờ thì mọi thứ khác hơn rồi, suốt mấy năm liền toàn tiểu khu không còn tình trạng học sinh bỏ học giữa chừng nữa. Trường liên cấp Cao Sơn cũng được đầu tư xây dựng kiên cố, khang trang hơn cả khu nội trú giáo viên và phòng học. Suốt 3 năm nay 95% học sinh học hết lớp 9 ở Cao Sơn đã đỗ cấp 3 được đi học”.

Các thầy giáo cũng yên tâm hơn trong việc dạy học. Bản thân anh Định đã công tác ở trường 6 năm, còn kỷ lục cắm bản nơi thâm sơn cùng cốc này thuộc về thầy Vi Văn Hoan với 15 năm trao cái chữ cho trò nghèo. Nói về giáo viên nữ thì anh Định cười bảo “đến nay vẫn chưa có đâu!”, anh giải thích thêm, dù gì trên này vẫn khó khăn, giáo viên nữ sẽ được ưu tiên phân về những nơi thuận lợi hơn!

Hơn 2 năm có đường bê tông từ Phố Đoàn lên Cao Sơn khiến cho cuộc sống nơi đây đổi thay hoàn toàn. Xe máy trong các thôn, xóm ngày càng nhiều, chạy vù vù. “Giờ đây mọi người ít phải sang Tân Lạc mua sắm rồi, tuy đường hơi dốc nhưng có xe máy là bà con xuống ngay Phố Đoàn hoặc thị trấn Cành Nàng mua bán thôi” - anh Hùng nhấn mạnh.

Tiểu khu Son Bá Mười có gần 200 hộ dân với 780 nhân khẩu, trong đó có đến 97% là người Thái đen, số ít còn lại là người Mường từ Tân Lạc di cư sang. Chỉ tay về phía những quả đồi bạt ngàn vầu, rồi dưới lòng thung lũng là màu xanh của ngô, mướp đắng, anh Hùng cho biết: “Ngô, mướp đắng, vầu là những cây trồng sinh lợi chủ đạo của bà con ở đây. Đến mùa đông bà con lại trồng thêm đào cảnh để bán tăng thu nhập”. Đặc biệt cây mướp đắng phù hợp với khí hậu Cao Sơn nên cho hiệu quả cao, theo như tính toán của chính quyền xã Lũng Cao thì nó cho năng suất và thu nhập gấp 5 lần trồng lúa.

Có đường mới, các thương nhân dưới Thị trấn và khắp nơi đã đưa xe tải lên tận nơi để tiêu thụ. Các hộ người Thái đen từ chỗ chỉ nuôi trồng để tự cung, tự cấp thì giờ đã có sản phẩm bán lấy tiền mua sắm xe máy và các nhu yếu phẩm phục vụ cuộc sống. Có đường tốt rồi thì biết đâu du lịch sẽ phát triển trong tương lai, tại sao không nhỉ? Nơi đây được ví như “Sa Pa của xứ Thanh” hay còn gọi với mỹ từ “Thiên đường Cao Sơn” cơ mà.

Chúng tôi đi trên cung đường thanh bình qua qua tiểu khu trưa cuối hè mà vẫn còn thấy mát rười rượi. Ở dưới đồng bằng có thể lên đến 40 - 41 độ, nhưng Cao Sơn chẳng mấy khi vượt quá 28 độ dù trời đang nắng. Mùa đông đến sớm và lạnh giá, có năm cả Cao Sơn xuống dưới 0 độ và có tuyết. Nhưng chính thời tiết rất giống Sapa ấy, cộng với nét văn hóa truyền thống hấp dẫn của người Thái đen (từ trang phục sặc sỡ, đến điệu múa Khập Thái hay còn gọi hát tỏ tình quyến rũ...) thì hoàn toàn có thể giúp nơi đây kéo khách du lịch tới nghỉ dưỡng và khám phá, hoặc kiểu làm du lịch homestay.

Đi đường mà chúng tôi cứ muốn dừng lại liên tục để tận hưởng không khí mát mẻ, ngắm cảnh rừng vầu bình yên vi vu gió thổi, trên đầu những đám mây phiêu bồng lãng đãng. Âm thanh cuộc sống bỗng chậm lại, lắng đọng và đẹp đến lạ thường.