Khu lưu niệm Nguyễn Du rộng khoảng 2 ha, là một quần thể tưởng niệm dòng họ Nguyễn Tiên Điền gồm: đền thờ Nguyễn Nghiễm - thân phụ của Nguyễn Du, khu lưu niệm Nguyễn Du, đền thờ Tiến sĩ Nguyễn Huệ - bác ruột của Nguyễn Du... Mỗi năm có hơn 400 đoàn khách trong nước và quốc tế với khoảng 15 ngàn lượt người đến thăm khu lưu niệm này.

Ấn tượng đầu tiên đập vào mắt chúng ta là những mái ngói còn tươi màu gạch vừa được trùng tu. Bước qua cổng, gặp ngay một vườn cây xanh tốt với nhiều gốc cổ thụ từng là nơi buộc ngựa của dòng họ Nguyễn Tiên Điền khoảng 300 năm trước. Xuyên trong vườn cây là những lối đi lát gạch sạch sẽ, ngăn nắp. Trước sân khu lưu niệm nổi bật bức tượng Nguyễn Du khăn đóng áo dài, tay cầm bút lông. Tượng bằng đồng, cao 1,5m, bệ tượng cao 2,5m, trông toát lên thần thái nho nhã, thanh thoát của đại thi hào.

Nhà thờ cụ Nguyễn Du bày trí đơn sơ, giản dị như cốt cách của đại thi hào. Một bàn thờ bằng đá vôi cát, một chiếc bàn nhỏ để bút nghiên cùng một bức hoành đề chữ “Hồng sơn thế phả” do Hoàng Phù Phái, tước trung hiếu đại phu đời nhà Thanh tặng vào năm thứ 55 triều Càn Long (1790) cùng bài vị bằng đá có khắc dòng chữ: “Thanh Hiên Nguyễn Tiên Sinh”.

Bên phải nhà thờ Nguyễn Du là Trung tâm Văn hóa Nguyễn Du mới được xây dựng vào năm 2004. Nơi này trưng bày trên 2.000 hiện vật, tư liệu về Nguyễn Du và dòng họ Nguyễn Tiên Điền như: nghiên mực, chén uống trà, uống rượu, móc treo mũ áo, chiếc đĩa Mai Hạt, kỷ vật của cụ Nguyễn Du trong chuyến đi sứ Trung Quốc... Hơn 500 bản Truyện Kiều được xuất bản qua các thời đại với nhiều thứ tiếng. Đặc biệt có cuốn Thư pháp độc bản Truyện Kiều nặng 75kg, bề ngang 1,2m, bề dọc 1,6m. Tương truyền rằng khi sáng tác Kiều, cụ Nguyễn Du từng ôm cột nhà xoay tròn khi cân nhắc chữ nghĩa, đến nỗi các cây cột nhà mòn đi, bóng láng...

Nhà Tư Văn cũng là nơi thu hút du khách. Theo các tài liệu lịch sử, nhà Tư Văn có từ đời vua Lê Thần Tông (1732-1735), trước đây gọi là Văn Thánh thờ Khổng Tử. Sau năm 1735, thời vua Lê Y Tông, Văn Thánh thuộc về dòng họ Nguyễn Tiên Điền - nổi lên phát đạt. Tể tướng Nguyễn Nghiễm cho đưa Văn Thánh về khu vườn của ông tổ họ Nguyễn. Tư Văn trở thành nơi bình thơ văn của “Phượng trì long bảng”, từ tú tài trở lên. Truyền thống đỗ đạt của dòng họ Nguyễn Tiên Điền đã được dân gian ca ngợi:

... “Bao giờ ngàn Hống hết cây
Sông Rum hết nước, họ này hết quan”...

Nguyễn Du tên chữ là Tố Như hiệu là Thanh Hiên, sinh năm Ất Dậu (1765- 1820) tại phường Bích Câu, Thành Thăng Long. Lúc bấy giờ, thân phụ của Nguyễn Du là Tể tướng Nguyễn Nghiễm dưới thời Lê. Nguyễn Du rất khôi ngô, sớm bộc lộ tư chất văn chương thiên phú. Nhưng cuộc đời ông lại lắm thăng trầm, lúc làm quan to trong triều Nguyễn, lúc lui về quê nhà với những day dứt về thế cuộc và gia cảnh... Nguyễn Du mất năm 1820 do bị bệnh dịch, khi chưa kịp làm Chánh sứ đi Trung Quốc theo chiếu của vua Minh Mạng, để lại cho hậu thế nhiều tác phẩm văn chương có giá trị như: Thanh Hiên Thi Tập, Nam Trung tạp Ngâm... trong đó nổi bật nhất là tập Đoạn trường Tân thanh còn gọi là Truyện Kiều...

Theo gia phả của họ Nguyễn Tiên Điền, Tiên Điền vốn là vùng bãi bồi của sông Cả (sông Lam hiện nay), đầy ao chuôm, cỏ mục um tùm, dân cư thưa thớt. Vùng này đã được khai phá, xây dựng nhờ công lao của dòng họ Nguyễn - gốc tích từ Hà Tây - bắt đầu di cư vào Tiên Điền vào khoảng cuối thế kỷ 16. Dòng họ này đã xuất hiện nhiều nhân tài như: Nguyễn Nghiễm, Nguyễn Khản làm đến chức Tể tướng. Hai ông này cũng rất giỏi văn chương, cùng với Nguyễn Thiện, Nguyễn Hành và đặc biệt là Nguyễn Du...

Chúng ta tiếp tục cuộc hành trình đến viếng mộ của cụ Nguyễn Du ở Đồng Cùng, cách khu lưu niệm khoảng 1km. Cụ Nguyễn Du mất năm 1820 tại Phú Xuân (Huế). 4 năm sau, con trai Nguyễn Ngũ đã đưa hài cốt cha về an táng xứ Đồng Mái, sau dời về Đồng Thánh rồi cuối cùng ở Đồng Cùng như hiện nay. Sau nhiều lần tôn tạo, mộ Nguyễn Du được xây bằng gạch gồm bàn thờ, phần mộ và vườn cây xung quanh. Bàn thờ có bia tường hình cuốn sách và lư hương. Bia đá đề dòng chữ: “Đại thi hào dân tộc - Nguyễn Du”... Trời về chiều nhưng từng dòng người vẫn tấp nập đến thăm và thắp hương cho cụ Nguyễn Du...

Nguyễn Du đã được UNESCO công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới. Truyện Kiều là kiệt tác văn chương, là tinh hoa của văn hóa dân tộc Việt Nam đã trở thành tài sản chung của nhân loại. Khu lưu niệm Nguyễn Du ở Tiên Điền đã và mãi mãi sẽ là điểm đến của những người yêu thơ, yêu Truyện Kiều và Đại thi hào dân tộc.