gười Thái cổ quan niệm, Mường (đơn vị hành chính có khái niệm tương đối gồm nhiều bản hợp thành như Mường Lò, Mường Thanh… hoặc lớn như một nước như: Mường Việt, Mường Trung Quốc…) là một cái nhà lớn. Trong ngôi nhà rộng lớn ấy, có cột mường (Lắc mường), tức là cột hồn mường, là trụ cột của đất nước.

Cột thiêng ở bên phía quản, nơi dành riêng cho đàn ông và thờ cúng. Khi dựng nhà, bao giờ cây cột này cũng được dựng trước, rồi mới dựng đến cột ở gian thờ (sau hóng). Người Thái có câu: Púc sau hẹ khửn cón/ Púc sau hóng nắm lăng (Cột thiêng dựng trước/ Cột gian thờ dựng sau).

Cột hồn mường được cụ thể hóa bằng gỗ lõi không mối mọt, đặt trang trọng trong  mâm lễ cúng bản, cúng mường - “xên bản, xên mường”. Sau khi cúng xong, ông mo và người đứng đầu mường bí mật đem chôn ở bốn góc của đất “chiềng”. 

Nhà sàn của người Thái đen Tây Bắc. (Ảnh minh họa)

 
Trong quan niệm xưa, nếu kẻ thù phát hiện ra nơi chôn cột mường và đào phá, tức là đã xâm phạm đến chủ quyền, có thể gây rối loạn cho bản mường, tiến tới lật đổ hệ thống cai trị hoặc xâm chiếm bản mường đó. Người Thái cho rằng, Then luông từ trên trời giữ dây mường nối với cột mường, khi nào dây mường còn chắc thì vận mệnh của mường còn hưng thịnh và ngược lại, nếu Then luông buông dây mường thì cột mường lung lay, thiên tai địch họa sẽ đổ xuống bản mường.

Ngôi nhà trong quan niệm của người Thái không chỉ là nơi ở của những người còn sống, mà còn là nơi trú ngụ của những linh hồn người qua đời. Bởi vậy, bản mường còn là nơi chứa đựng linh hồn của tất cả các linh hồn của bản mường đó, mà “hồn chủ” là hồn của người được bản mường chọn áo để cúng theo nghi lễ từ ngàn xưa và được gọi là “chảu xửa” – chủ áo.

Người được chọn là hồn chủ thường là người trong hàng ngũ quí tộc có công khai phá nên vùng đất ấy. Còn trong một ngôi nhà cụ thể, “chảu xửa” của ngôi nhà ấy là ông tổ của gia đình. Khi dựng cột thiêng là một sự nhắc nhở mỗi thành viên trong gia đình phải có bổn phận nhớ ơn và thờ cúng ông bà, tổ tiên, sống sao cho có ích, phát huy được truyền thống tốt đẹp của gia đình.

Trong ngôi nhà sàn, trên cột thiêng bao giờ cũng có một giỏ tre được gọi là: “chóp nguôm” đan từ trước, lồng vào cột thiêng từ trước khi dựng. Giỏ tre này tượng trưng cho bầu trời bao bọc lấy trái đất. Trên “chóp nguôm” treo hình rùa đẽo bằng gỗ, ba bông thì là – “sam hom chík”, ba bông lúa “sam huống khẩu”, gói hạt rau cải – “tén phắc cát”, một số nơi còn có hình con cò bằng gỗ và linh vật của nam và nữ...

Mỗi biểu tượng treo trên “chóp nguôm” đều có những ý nghĩa sâu sắc, chuyên chở những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp. Hình rùa tượng trưng cho thần rùa, vị thần được trời cử xuống dậy cho người Thái biết cách làm nhà để tránh mưa giông giá rét theo hình rùa đứng, đồng thời còn chuyên chở ước mong cuộc sống gia đình hòa thuận, mạnh khỏe, con cháu đông vui, làm được nhiều của cải. Hạt mùi và thì là tượng trưng cho âm dương. Từ bao đời nay, khi đi gieo rau mùi và thì là, các bà các mẹ người Thái đều khấn thầm: Hom chík hi ók/ Hom bẻn pẻn ók. Nghĩa bóng là: Hạt hai lá mầm xòe ra/ Hạt một lá mầm đội lên. Mới nghe tưởng chừng như thô, nhưng cái nguyên lý âm - dương, sự mong muốn có sự hài hòa âm - dương để cuộc sống sinh sôi phát triến  được thể hiện trong một công việc tưởng chừng rất nhỏ bé kia thật là tinh tế và sâu sắc.

Cũng trong mô típ ấy, linh vật của nam và nữ biểu đạt một cách cụ thể hơn. Các thầy mo khi cúng cột thiêng - “sau hẹ” thường khấn: “Luông tốc nặm bấu chôm/ Luông tốc pốngk bấu sảu”. Nghĩa bóng là: Rồng xuống nước không bao giờ chìm đắm/ Rồng xuống bùn không bao giờ sầu héo và cầu xin “chảu xửa” ban cho: “Khuôn ẹt tẹt dú lai non lai/ Khuôn liệng ngúa bấu tai, liệng quái bấu sẩu/ Khuôn cót nảu phua mình non song…”. Có nghĩa là: Vía đi vía không chờ/ Vía nuôi bò không chết, nuôi trâu không gầy còm/ Vía ôm chồng nằm kề/ Lứa đôi dây tình bện chặt... Đó chính là khát vọng sống, ước mong một cuộc sống ấm no hạnh phúc của bao thế hệ.

Cột thiêng trong ngôi nhà sàn của người Thái Tây Bắc không chỉ ẩn chứa quan niệm tôn giáo của thời kỳ phụ hệ, mà còn thể hiện những ước mơ thánh thiện, quan niệm sống, là điểm tựa tinh thần cho mỗi người. Mỗi con người đều phải có trách nhiệm với truyền thống tốt đẹp của tổ tiên, có trách nhiệm với cộng đồng, phấn đấu vì một ngày mai tươi sáng hơn.