Hình 6: Kết cấu vì tại đình Phù Lão, xã Đào Mỹ, huyện Lạng Giang

Nếu ở thế kỷ 16, bộ khung kiến trúc chỉ có 4 hàng chân cột thì sang thế kỷ 17, đã xuất hiện mặt bằng với 6 hàng chân cột, khiến lòng nhà được mở rộng hơn như đình Cao Thượng – Tân Yên, đình Hương Câu – Hiệp Hòa (hình 4), đình Phù Lão – Lạng Giang, đình Phúc Long – Việt Yên… Các cột có kích thước không đều nhau, là kết quả của việc sử dụng những cây gỗ tự nhiên.

Theo mặt cắt ngang đình thì khoảng cách giữa hai cột cái trước/sau đình là lớn nhất, từ 3,5m đến 4,0m và đây là khoảng cách tạo nên bộ vì nóc nâng đỡ mái. Vì nách được tạo giữa cột cái tới cột quân liền kề, có chiều rộng từ 1,8m đến 2m. Với mặt bằng 6 hàng chân thì khoảng cách giữa cột quân tới cột hiên liền kề khoảng từ 1m đến 1,3m (hình 5); một số ngôi đình có khoảng cách lớn hơn 1,3m, như đình Hương Câu (Hiệp Hòa), đình Vường (Tân Yên), đình Phù Lão (Lạng Giang). Ngoài ra, ở phía chái hồi còn có các vì nách hồi, là bộ vì nối giữa cột cái với cột quân hồi theo chiều dọc công trình.

Nối hai đầu cột cái theo chiều ngang công trình luôn là một câu đầu chắc. Câu đầu có thể kê trên đầu cột qua một đấu vuông thót đáy lớn (thường gặp ở những ngôi đình có niên đại thế kỷ 17) hoặc ăn mộng trực tiếp qua đầu cột (hiện tượng này thấy xuất hiện từ thế kỷ 18). Trên câu đầu là bộ vì nóc với những biến thể khác nhau. Có 3 kiểu vì nóc được sử dụng trong các ngôi đình thế kỷ 17 – 18 ở Bắc Giang là kiểu vì kèo cọc báng, kiểu vì chồng rường và kiểu vì giá chiêng – chồng rường. Ngay trong một ngôi đình thì kiểu thức vì nóc cũng không thống nhất giữa các gian.

Ở vì nóc kiểu giá chiêng (như đình Nội, đình Cao Thượng, đình Viễn Sơn, đình Phù Lão (hình 6), đình Am…) kê trên câu đầu là hai trụ trốn lớn qua đấu vuông thót đáy; đỉnh trụ đỡ một rường suốt trên cùng (rường con cung/rường bụng lợn), giữa cật rường kê dép đội thượng lương. Khoảng giữa hai trụ trốn đó là một khung hình chữ nhật, có dạng như giá treo chiêng. Với những ngôi đình thế kỷ 16, hai trụ trốn thường thấp, ngắn và khoảng giữa sẽ được lồng một ván lá đề chạm khắc, trang trí. Sang thế kỷ 17, hai trụ trốn đã cao hơn, hình lá đề lồng giữa cũng ít xuất hiện hơn và từ hai bên thân trụ trốn sẽ có thêm những con rường cụt vươn ra đỡ hoành mái; số rường cụt có thể là 1 hoặc 2 tùy theo lượng hoành trên mỗi mặt mái… Những ngôi đình có niên đại càng muộn thì trụ trốn càng lớn, tương ứng là số con rường càng nhiều hơn.

Ở vì nóc kiểu vì kèo – cọc báng như đình Trâu Lỗ, đình Bằng Cục (hình 7)…, đứng trên cật câu đầu qua đấu vuông thót đáy là một trụ trốn lớn (cọc báng), vươn thẳng lên đỡ thượng lương qua dép nóc. Đỡ các hoành mái tại vì nóc là 1 cặp kèo suốt ăn mộng vào hai bên cọc báng rồi chạy xuống theo chiều dốc mái ăn mộng vào đầu câu đầu. Để tăng thêm sự vững chãi thì trong một số bộ vì còn có thêm những cột chống phụ kê trên cật câu đầu và vươn lên đỡ dạ kèo suốt tại vị trí cây hoành mái thứ 2. Thông thường kiểu vì này có niên đại khá muộn, cơ bản được thay thế trong các lần tu bổ vào giai đoạn sau. Tuy nhiên ở các bộ vì nóc kiểu vì kèo – cọc báng tại đình Trâu Lỗ và đình Bằng Cục vẫn còn bảo lưu được những hoa văn chạm khắc giúp ta xác định được niên đại ra đời của chúng vào thế kỷ 18. Đây là những bằng chứng quan trọng đóng góp cho việc nghiên cứu diễn biến kiến trúc dân gian truyền thống Việt nói chung.

 Ở vì nóc kiểu chồng rường (như đình Phúc Long), trên cật câu đầu là những con rường chồng lên nhau qua các đấu vuông thót đáy nhỏ, đầu rường đỡ hoành mái. Giữa cật rường suốt trên cùng còn kê dép đội thượng lương.

Kết cấu vì nách tại các ngôi đình được làm theo hai kiểu: Kiểu kẻ và kiểu chồng rường. Thông thường, các bộ vì gian giữa và bộ vì nách hồi sẽ có kiểu chồng rường với các rường cánh chồng lên nhau, tạo diện trang trí, còn các gian bên sẽ làm kiểu kẻ. Trong kết cấu chồng rường, nối giữa cột cái với cột quân là một xà nách, với một đầu ăn mộng vào thân cột cái, đầu kia gối lên đầu cột quân qua đấu vuông thót đáy hoặc ăn mộng qua đầu cột quân. Kê trên cật xà nách lần lượt là các rường cánh chồng lên nhau qua các đấu vuông thót đáy nhỏ, với đầu rường đỡ hoành mái.

Các rường cánh này ngắn dần khi lên cao theo chiều dốc mái. Rường cánh trên cùng chính là phần đuôi của đầu dư ăn mộng xuyên qua cột cái. Mỗi bộ vì nách sẽ có từ 3 đến 4 con rường cánh chồng lên nhau tùy thuộc vào số lượng hoành mái. Đôi khi, kê trên cật xà nách là một trụ trốn nhỏ, đầu trụ trốn đỡ rường cánh phía trên còn từ thân trụ trốn sẽ có một hoặc hai rường cụt vươn ra đỡ hoành mái. Ở những ngôi đình giai đoạn sớm, khoảng giữa trụ trốn với cột cái thường được nong kín bằng một tấm gỗ dày và cũng được chạm khắc, trang trí chung đồ án với cả bộ vì nách. Ở giai đoạn muộn về sau, hoặc ở những gian bên, phần ván nong đó sẽ bị bỏ đi, tạo sự thông thoáng.

Khác với vì nách chồng rường, vì nách kiểu kẻ lại kết cấu khá đơn giản. Kẻ được làm từ cây gỗ nguyên, đặt xuôi theo chiều dốc mái, nối hai cây cột liền kề trong một bộ vì. Nếu kẻ nằm giữa cột cái với cột quân thì một đầu kẻ sẽ ăn mộng qua thân cột cái (tạo thành nghé đỡ dạ câu đầu) một đầu ăn mộng qua đầu cột quân rồi vươn ra đỡ tàu mái ngoài hiên (trong những ngôi đình kết cấu 4 hàng chân).

Cũng có khi kẻ được làm nối cột quân với cột hiên, trong trường hợp đó, một đầu kẻ ăn mộng qua đầu cột quân thành nghé đỡ dạ xà nách, đầu kia ăn mộng qua đầu cột hiên, đỡ tàu mái. Có những ngôi đình, sử dụng kiểu kẻ suốt, được làm từ một cây gỗ lớn, ăn mộng từ cột cái, qua cột quân tới cột hiên như đình Trâu Lỗ, đình Bằng Cục (hình 8).

Tuy nhiên, ở nhiều ngôi đình mặt bằng 6 hàng chân, vì nách liên kết giữa cột cái với cột quân sử dụng kiểu chồng rường còn giữa cột quân với cột hiên sử dụng kiểu kẻ, tạo thành một dạng liên kết kiểu thượng rường – hạ kẻ (như ở đình Nội, đình Cao Thượng…). Nối các cột theo hàng dọc là các xà thượng – hạ cột cái, xà thượng – hạ cột quân và xà thượng – hạ cột hiên, tạo nên bộ giằng vững chắc cho công trình. Giữa hai lớp xà là hệ ván gió bưng kín, đôi khi mặt trong ván gió cũng là diện để chạm khắc, trang trí, góp phần làm giảm sự thô cứng của cấu kiện gỗ.

 Lời kết

Những ngôi đình làng thế kỷ 17-18 của tỉnh Bắc Giang cho ta những nhận thức mới trong việc chọn vị trí, hướng dựng đình của người xưa. Đình làng có thể quay về nhiều hướng, tùy vào địa thế nhưng thường hướng ra một không gian thoáng và không phải lúc nào đình cũng được chọn đặt ở vị trí cao nhất làng, nhiều khi nhà dân còn được dựng ở thế đất cao hơn đình; khi lụt lội, khu vực dựng đình có khi còn bị ngập nhiều hơn…

Trong bố cục tổng thể, đình thế kỷ 17, 18 ở Bắc Giang đã xuất hiện thêm nhiều dạng mặt bằng mới. Ngoài dạng mặt bằng chữ Nhất, đã có thêm các dạng mặt bằng chữ Đinh, chữ Công…; hoặc đã có những ngôi đình có mặt bằng mái và mặt bằng nền khác nhau. Về kiến trúc, nếu ở thế kỷ 16, tòa Đại bái mới chỉ có một dạng 3 gian 2 chái, bộ khung kết cấu 4 hàng chân, thì sang thế kỷ 17 – 18 đã xuất hiện thêm dạng mặt bằng 5 gian 2 chái; đồng thời bộ khung kết cấu 6 hàng chân trở nên phổ biến, khiến không gian lòng nhà rộng hơn. Bên cạnh đó, các hình thức liên kết vì cũng phong phú hơn so với giai đoạn trước.

*ThS. KTS Nguyễn Thị Hương Mai/ Viện Bảo tồn di tích