Đình Đình Bảng thuộc làng Đình Bảng (xưa là làng Cổ Pháp hay tên Nôm là làng Báng), thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. thờ tam vị thành hoàng là Cao Sơn đại vương (thần Núi), Thủy Bá đại vương (thần Nước) và Bách Lệ đại vương (thần Đất) và phối thờ lục vị có công lập lại làng vào thế kỷ 15.
Đình Bảng là một trong những ngôi đình có kiến trúc đẹp nhất
còn tồn tại đến ngày hôm nay. Người xưa đã có câu:
Thứ nhất là đình Đông Khang,
Thứ nhì đình Bảng, thứ ba đình Diềm.
Đình Đông Khang đã bị phá hủy, đình Diềm trước có năm gian
hai chái nay còn ba gian hai chái. Chỉ còn đình Bảng là tương đối nguyên vẹn.
Đình Bảng được xây dựng năm 1700-1736, do ông quan Nguyễn Thạc
Lượng, người Đình Bảng và vợ là bà Nguyễn Thị Nguyên (quê Thanh Hóa) xây dựng.
Khi nghỉ làm quan ở Thanh Hóa, ông Lượng về quê, mang theo 8 bè gỗ lim. Từ năm 1686
tới năm 1700, ông xây dựng tư dinh cho dòng họ, đến khi tay nghề thợ vững mới bắt
đầu xây đình.
Cũng như nhiều đình làng Việt Nam dựng vào cuối thế kỷ 17, đầu
thế kỷ 18, đình Báng có kiến trúc bề thế, hòa hợp với thiên nhiên Việt Nam.
Đình có mái dài, cao, các đầu đao uốn cong vút, lợp ngói mũi hài dày bản, rộng
khổ. Góc mái tức “tàu đao” cong vút.
Trên 28 kẻ hiên là 28 đầu rồng, mỗi đầu mang một vẻ sinh động.
Có con rồng nhỏ nhắn, hai chân nắm râu mép, hình dáng ngộ nghĩnh, tươi cười; có
con mang nét oai phong, hùng dũng; con lại vô cùng hiền từ…Những hoa văn được
chạm khắc trong đình tỉ mỉ, chi tiết và chân thực vô cùng.
Kết cấu bộ khung đình khá vững chắc, gắn với nhau bằng các
loại mộng theo lối chồng giường “Thượng tam, hạ tứ”. Mỗi bức chạm khắc ở đình
là một tác phẩm nổi tiếng độc nhất vô nhị. Càng chiêm ngưỡng, càng thêm bị cuốn
hút: Bức “Bát mã quần phi” thể hiện sự sống động, thấy được sự phóng khoáng và
nét thanh bình của quê hương qua hình ảnh và tư thế của từng chú ngựa. Bức Lưỡng
nghê phục chầu, con đực, con cái, mỗi con một vẻ. Những bức chạm rồng tuyệt xảo:
Long vân đại hội, Ngũ long tranh châu, Lục long ngự thiên…từng bức, từng bức gợi
tả những huyền tích cổ xưa.
Đình Bảng là nơi hội tụ văn hoá tín ngưỡng, Đình thờ 3 vị
nhiên thần: Cao Sơn đại vương (Thần Đất), Thuỷ Bá đại vương (Thần Nước) và Bạch
Lệ đại vương (Thần Trồng Trọt), các vị thần được tôn thờ để cầu mong mưa thuận
gió hoà cho mùa màng tươi tốt. Hàng năm vào tháng 12 âm lịch nhân dân lại mở hội
dâng lễ, cầu mong một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Tại đình làng người dân phối thờ Lục Tổ (6 vị có công lập lại
làng vào thế kỷ XV. Sau này khi đền Lý Bát Đế bị thực dân pháp phá năm 1948,
nhân dân đã tiếp nhận bài vị của tám vị vua triều Lý về thờ tại đình Đình Bảng.
Truyền thuyết kể rằng, từ xa xưa, dân Đình Bảng phải vật lộn
với nạn thú dữ, thủy quái mà chưa biết trồng trọt, chăn nuôi. Một hôm, có một vị
lão nông xuất hiện dạy mọi người biết cách khai phá đất đai, đất thấp trồng
lúa, đất cao trồng bầu bí ngô lạc… Cuộc sống dân làng trở nên ấm no, hạnh phúc.
Đến một năm, khi mùa màng bội thu, vị lão nông đó họp mọi người và đưa ra một bức
tranh vẽ Lệ Thần và bảo dân làng lập miếu thờ thần bảo hộ. Sang ngày hôm sau, cụ
già biến mất.
Lúc đó dân làng mới biết là thần hiển linh và thờ làm thành hoàng
làng với hiệu là Bạch Lệ Đại vương. Từ đó, dân làng mở hội vào ngày 12 âm lịch
đến hết ngày 15 âm lịch để tưởng nhớ công lao của thần.
Đình Đình Bảng là một công trình kiến trúc quy mô hoành
tránh, gồm Nghi môn, Sân đình, Đại đình, Tả vu, Hữu vu và các công trình khác.
Nghi môn
Nghi môn đình Đình Bảng gồm 3 lối vào. Lối chính là hai trụ
biểu. Đỉnh trụ trang trí con nghê cầu, thân trụ phía trên trang trí các ô lồng
đèn, giữa là ô trang trí câu đối, đế thắt dạng cổ bồng.
Hai lối vào hai bên là hai cổng vòm có mái che phía trên với
2 tầng mái, 8 mái. Giữa lối vào chính và phụ là bức trường, phía trên một bên đắp
rồng, một bên đắp hổ.
Nghi môn đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Sân đình
Sân đình của đình Đình Bảng rộng, lát gạch.
Đại đình
Đại đình của đình Đình Bảng nằm trên nền đá xanh dật 3 cấp
so với mặt sân, có mặt bằng dạng chữ "công" hay chữ H, gồm Tiền đường,
Thiêu hương và Hậu cung.
Tòa Tiền đường dài 20m, rộng 14m chia làm 7 gian, 2 chái.
Gian chính giữa là nơi đặt bàn thờ bái vọng vào Hậu cung, có sàn thấp, lát gạch
lá nem, được gọi là gian lòng thuyền; Các gian hai bên là nơi sử dụng cho các
cuộc họp cộng đồng, có sàn cao 07m so với mặt nền theo kiểu nhà sàn. Công trình
cao 8m, riêng phần mái chiếm 2/3 chiều cao của nhà với chiều cao 5,5m.
Tòa Tiền đường có 6 hàng cột ngang và 10 hàng cột dọc bằng gỗ
lim với đường kính cột con 0,55m và cột cái 0,65m, được kê trên các tảng đá
xanh; có 4 mái, lợp ngói mũi hài. Khác với các ngôi đình khác, là đình Đình Bảng
không có hàng cột hiên đỡ đầu bẩy và góc mái, nên mái đình và các đầu đao vươn
xa nhất trong các công trình kiến trúc gỗ cổ truyền tại Việt Nam, làm nổi bật
kiểu “Kiến trúc hướng về bầu trời”.
Tòa Thiêu hương đặt dọc, nối tòa Tiền đường và Hậu cung, gồm
3 gian.
Tòa Hậu cung 3 gian, là nơi đặt ban thờ thành hoàng làng,
thường được đóng kín, du khách không được phép tiếp cận.
Mặt bằng tòa Đại đình, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Sơ đồ mặt cắt ngang và cắt dọc tòa Đại đình, đình làng ĐÌnh
Bảng, Bắc Ninh
Phối cảnh tòa Tiền đường, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Gầm sàn tòa Tiền đường, đình Đình Bảng, Bắc Ninh
Trang trí đầu hồi mái, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Trang trí rồng tại đầu đao, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Hệ thống cột cái, xà nách, cột con và sàn lát gỗ bên trong
tòa Tiền đường, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Hệ thống cửa bức bàn mặt ngoài tòa Tiền đường, đình làng
Đình Bảng, Bắc Ninh
Ban thờ tai gian giữa tòa Tiền đường; nền nhà sát mặt đất
lát gạch, hai bên là sàn gỗ nâng cao, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Nội thất hai bên gian thờ, sàn gỗ nâng cao kiểu nhà sàn tại
tòa Tiền đường, đình làng ĐÌnh Bảng, Bắc Ninh
Bàn thờ tại gian giữa tòa Tiền đường, phía trước Bái đường
và Hậu cung, đình làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Mảng chạm khắc gỗ phía trên ban thờ tại Tiền đường, đình
làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Trang trí kết cấu hệ kèo chồng rường, đình làng Đình Bảng, Bắc
Ninh
Nghệ thuật chạm khắc
Đình Đình Bảng còn giữ được nhiều mạng chạm khắc tinh tế và
độc đáo như về Tứ linh, Tứ quý, bầu rượu, thanh gươm.
Đặc biệt, hình tượng rồng chiếm một tỷ lệ lớn với số lượng
khoảng 500 hình.
Theo các vị cao niên trong làng, đình Đình Bảng có tất cả 28
kiểu chạm khắc bộ long và hàng chục kiểu chạm khắc bộ ly, quy, phượng. Không một
bộ nào giống nhau về hình thể cũng như kích cỡ.
Ngoài ra, trong đình có nhiều bức hoành phi, câu đối được
sơn son thếp vàng.
Các mạng chạm khắc tuyệt đẹp trên kết cấu mái, đình ĐÌnh Bảng,
Bắc Ninh
Bức chạm "Tam long" trên kết cấu mái, đình làng
Đình Bảng, Bắc Ninh
Bức chạm "Nghê và Phượng" trên kết cấu mái, đình
làng Đình Bảng, Bắc Ninh
Trang trí hình tượng đầu rồng tại đầu dư kết cấu mái, đình
ĐÌnh Bảng, Bắc Ninh
Trang trí hình tượng con nghê chầu tại kết cấu mái, đình
ĐÌnh Bảng, Bắc Ninh
Con lân trang trí bằng đá, đình làng Đình Bảng, Bắc
Ninh
Mỗi năm một lần, vào tháng thứ hai âm lịch, đình là nơi tổ
chức lễ hội xuân, các trò chơi, biểu diễn hát quan họ trên hồ tại phía trước đình.
Suốt hơn 300 năm kể từ khi khởi dựng, cho đến nay đình làng
Đình Bảng, Từ Sơn đã đi vào đời sống tình cảm và là niềm tự hào của người Bắc
Ninh, Việt Nam.
Đặng Tú/ Bộ môn KTCN/ Đại học Xây dựng