Chạm khắc trang trí truyền thống của dân tộc được tích luỹ qua hàng ngàn năm có nhiều chất liệu như gỗ, đá, sơn son thiếp vàng… Thời Nguyễn, chạm khắc trang trí nở rộ với chất liệu mới như nề vữa, đặc biệt là nề vữa trang trí gắn sứ hay nề vữa trang trí tô màu. Nghệ thuật trang trí sử dụng chất liệu này phát triển mạnh và trở thành chất liệu phổ biến trong xây dựng và trang trí kiến trúc đình, chùa, đền, trong số đó phải kể đến đình làng Khúc Thuỷ.
Nghệ thuật chạm khắc trang trí trên kiến trúc đình làng Khúc Thủy
Trần Thuý Nga
Học viên K8 - Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Mỹ thuật
Chạm khắc trang trí truyền thống của dân tộc được tích luỹ qua hàng
ngàn năm có nhiều chất liệu như gỗ, đá, sơn son thiếp vàng… Thời Nguyễn,
chạm khắc trang trí nở rộ với chất liệu mới như nề vữa, đặc biệt là nề
vữa trang trí gắn sứ hay nề vữa trang trí tô màu. Nghệ thuật trang trí
sử dụng chất liệu này phát triển mạnh và trở thành chất liệu phổ biến
trong xây dựng và trang trí kiến trúc đình, chùa, đền, trong số đó phải
kể đến đình làng Khúc Thuỷ. Chủ đạo trong không gian kiến trúc của đình
này, chất liệu nề vữa được sử dụng kết hợp với gỗ tạo nên vẻ đẹp đặc
trưng của không gian kiến trúc.
Kiến trúc đình Khúc Thuỷ là sự kết hợp tinh tế các loại vật liệu xây
dựng như gạch, gỗ, đá, nề vữa tạo cho sự phong phú về vật liệu gắn kết,
được tô điểm thêm những mảng màu cho trang trí kiến trúc. Cách thức
trang trí trên công trình kiến trúc đình làng Khúc Thuỷ rất đa dạng
nhưng mang đậm nét thuần tuý của người nông dân vốn mộc mạc, giản dị,
nơi đây góp phần tạo nên vẻ đẹp đặc trưng của ngôi đình, mỗi vị trí
trang trí mang quan điểm cách nhìn nhận về nhân sinh quan, thế giới quan
với đặc trưng của nghệ thuật kiến trúc dân gian của người Việt xưa trải
qua nhiều thế kỷ nét đến ngày nay vẫn còn nguyên vẹn.
Chạm khắc trang trí trên kiến trúc được thể hiện ngay cổng đình với
nhiều nét độc đáo riêng. Chiều ngang cổng chiếm hết chiều dài ngôi Đại
bái, những mảng tường, bờ nóc, vi nách từ Lầu, Đại bái, đến hậu cung đều
được tạo hình trang trí các môtip rồng, phượng, nghê, đề tài thực vật,
động vật, chữ trang trí, sự kết hợp với kỹ thuật điêu luyện nâng giá trị
tạo hình trong kiến trúc, khiến cho người chiêm bái khi bước vào không
có cảm giác lạnh lẽo, thay vào đó là nét tươi sáng, ấm cúng tạo hiệu quả
trong trang trí trên kiến trúc đình làng.
1. Chạm khắc trang trí bằng chất liệu vôi vữa
Từ những thế kỷ XIX đến thế kỷ XX, vật liệu vôi vữa,
gạch ngói đã được sử dụng phổ biến trong xây dựng một số địa
phương, bỏ truyền thống xây dựng theo kết cấu bằng gỗ mà thay vào
đó làm theo kiểu xây dựng tường hồi bít đốc bao kín ba mặt, nhưng
vẫn giữ nguyên một số nét đặc trưng ở hệ thống cửa bức bàn. Hình
thức đắp nổi họa tiết trang trí trên kiến trúc bằng vôi vữa và tô
màu được sử dụng phổ biến, dạng chất liệu mới này là sự đánh dấu
như một nét khá đặc thù trên kiến trúc.
Theo quan sát, hệ thống kiến trúc đình Khúc Thuỷ được xây
dựng ngoài chất liệu gỗ, đá thì đình được xây dựng bằng gạch đen kết
dính với chất liệu như (vôi, cát, mật mía, muối) chạm khắc trang trí
bằng chất liệu vôi vữa hầu hết toàn bộ không gian kiến trúc đình. Hình
thức trang trí được chia thành hai dạng tạo hình: tượng, phù điêu;
bố cục không gian kiến trúc bao gồm: Tam quan, Lầu, Đại bái, hậu cung.
Tạo hình họa tiết trang trí được trải đều trên kiến trúc đình làng
Khúc Thuỷ, với nhiều đề tài trang trí là các linh thú thiêng như long,
ly, quy, phượng, hoa lá, ...
Rồng: Hình
thức trang trí phổ biến là hệ thống tạo hình các linh thú gắn trên
nóc Tam quan, Lầu, Đại bái, hậu cung. Có thể thấy toàn bộ hệ thống
mô-típ trang trí phần nóc kiến trúc đình làng Khúc Thuỷ là mô típ rồng,
rồng chầu nhật, rồng chầu hồ lô, với tạo hình mảnh mai dạng khối, đặc
biệt là cây hoá. Ngoài rồng thì kiến trúc phần nóc còn được tạo hình
trang trí rất nhiều mô-típ dạng lá, cách sắp xếp trang trí đối xứng trên
bờ nóc, hay các đầu đao tạo tổng thể bố cục cân đối. Tạo hình rồng trên
nóc Đại bái trang trí khảm sành nhỏ màu xanh trắng ở phần thân rồng,
tạo hình không quá lớn, sắp xếp trang trí đôi rồng chầu một quả
cầu lửa được đục rỗng trông xa thân rồng hiện lên rất rõ ràng
với màu sắc phủ rêu phong của thời gian. Một số hình rồng khác biểu
hiện dưới dạng một đầu không thân, mũi sư tử, mang nở, miệng hé ngậm bờ
nóc, có đuôi là cụm vân xoắn.
Hai bên đầu sống nóc mái đình được trang trí đôi cá, nghệ nhân
tạo hình phần đầu cá ra phía ngoài vừa là hình thức sử dụng để
trang trí, vừa mang giá trị công năng thoát nước phần tiếp giáp giữa Lầu
và Đại bái, và còn là biểu tượng mang ý nghĩa tốt lành. Đánh giá về góc
độ tạo hình, việc sắp xếp trang trí hai hình cá ở hai đấu góc
cuối của lầu là một trong những cách điểm xuyết, nhấn nhá về
nhịp điệu trang trí, từ tạo hình giản đơn đến cách tạo hình tỉ
mỉ chi tiết, tạo tổng thể bố cục chung của đình Khúc Thuỷ những hiệu
ứng điểm dừng khi quan sát. Nhìn chung, toàn bộ hệ thống trang
trí trên phần mái được xếp đặt ở những vị trí hướng về chính
giữa tạo nhịp điệu và cách thức trang trí mang tính hướng tâm, tăng
tính thẩm mỹ, giá trị tạo hình chung cho toàn bộ hệ thống trang
trí mái đình.
Nghê:
Tạo hình nghê trang trí trên kiến trúc đình Khúc Thuỷ đều được thể
hiện trong tư thế chầu là chủ yếu. Mục đích sử dụng nghê trong
trang trí mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc, cách tạo hình với đặc điểm
mắt tròn to, miệng ngậm ngọc báu, tượng trưng cho nguồn sáng, trí tuệ và
sự minh bạch, việc sắp xếp những cặp nghê đối xứng nhau ở tất cả vị
trí đều mang ý nghĩa tăng mức độ linh thiêng hóa cho không gian thờ
tự, tạo sự cân đối về mặt bố cục, lấp đầy những khoảng
trống trên tiết diện được trang trí.
Phượng được tạo hình trang trí trải khắp trên tường cổng Tam
quan và các ô hộc, cột trụ và trên bờ tường lầu, phượng là con vật
không có thật được con người tư duy liên tưởng bằng nhiều ý nghĩa tốt
đẹp, tượng trưng cho vẻ đẹp cao quý, dịu dàng nữ tính, cũng giống như
hình tượng lân, phượng là con vật hiền lành nhân từ. Vì thế, hình tượng
phượng biểu trưng cho điềm lành. Phượng có hình dáng đẹp như đuôi dài,
chân cao, cánh rộng thể hiện sự nhẹ nhàng, tao nhã, mắt giọt lệ tất cả
biểu hiện cho vẻ đẹp kiêu sa, lộng lẫy.
Rõ ràng nhận thấy giá trị thẩm mỹ mang tính nghệ thuật
với hình thức tạo hình đắp nổi vôi vữa vẫn mang lại những giá
trị nhất định của việc tả chất liệu trong nghệ thuật trang trí
mà còn ẩn chứa những hàm ý sâu xa, gửi gắm ước vọng của nhân dân lao
động, đây cũng là một nét riêng biệt trong nghệ thuật trang trí
đình làng ở Việt Nam.
2. Chạm khắc trang trí trên chất liệu gỗ
Sự kết hợp chất liệu vôi vữa và gỗ tạo lên vẻ đẹp trong trang trí đình
Khúc Thuỷ ở một số vị trí, vì nách khoảng không gian có hình tam giác
khoảng giữa các cột. Chạm khắc trang trí trên các vì nách tạo hình với
đề tài cụ thể như cây hoá rồng, rồng, đề tài hoa lá thực vật. Nhìn
chung, việc sử dụng họa tiết các dạng đề tài hoa lá thực vật để
trang trí thì đây cũng là một trong những cách trang trí hiệu quả
giúp cho các mảng chạm khắc tạo hình trở nên mềm mại hơn gần gũi
với thiên nhiên, bớt phần nhàm chán, đơn điệu giữa một loạt các
dạng tạo hình về rồng, phượng nghê… ít nhiều tạo nên nét duyên dáng
trong tổng thể bố cục không gian trong đình.
Chạm khắc trang trí này được đực đẽo khá cầu kì sau đó dùng
bột màu để tô vẽ, ngoài hình tượng rồng hoá, rồng thì họa tiết được
tạo hình trong đình Khúc Thuỷ là phong cảnh, người, linh thú, cỏ
cây, hoa lá... cũng có thể vẽ trực tiếp trên ván gỗ, cách sắp xếp bố
cục đều có chủ ý và gọn gàng trong các vì nách. Những mảng màu này
đa phần vẽ bằng các màu cơ bản như đỏ, vàng, xanh, cách tạo hình
cũng như hình thức trang trí này về cơ bản kế thừa và phát triển
từ dòng tranh thờ và tranh dân gian. Đây cũng là điểm nhấn nhá trong
tạo hình bố cục tổng thể chung, đồng thời cũng truyền tải
những ý nghĩa mang tính biểu trưng được cha ông gửi gắm vào trong
các hình tượng tạo hình trang trí ở nơi đây. Hiện trong đình có rất
nhiều vị trí vẽ màu trên gỗ với các đề tài được thể hiện sinh
động từ cỏ cây, hoa lá hay vật linh, điển hình là một số hoạ tiết
chạm khắc như: rồng chầu, rồng ổ, rùa cõng cuốn thư. Việc sử
dụng hình thức tạo hình này góp phần làm phong phú không gian ngôi
đình, đồng thời là hình thức che đi những khuyết còn thiếu trong việc
tạo hình trên kiến trúc đình Khúc Thuỷ.
Kết luận
Đình làng, một kiến trúc gần gũi thân thương của người Việt.
Nghệ thuật chạm khắc trang trí trên kiến trúc đình làng Khúc Thuỷ phần
nào phản ánh thế giới quan của người xưa được các nghệ nhân vận dụng
khéo léo từ chất liệu cho đến tư duy thẩm mỹ. Sự kết hợp các chất liệu
như vôi vữa, gỗ và màu sắc trên gỗ, các mảng chạm khắc trang trí thể
hiện ưu thế về chất liệu. Căn cứ vào nền chất liệu làm phương tiện biểu
đạt chiều sâu trên không gian kiến trúc. Một sự kết hợp đặc sắc khác là
vẽ màu mảng chạm khắc trang trí làm phong phú thêm ý tưởng trang trí của
các nghệ nhân đưa kiểu thức mang tích triết lý phương Đông chứa đựng
biểu trưng tâm linh dưới đề tài cụ thể: Tứ linh, tứ quý, đề tài động
vật, đề tài thực vật đem những thực tế đời sống khiến người chiêm bái
bước khi bước vào cảm thấy gần gữi thân quen đầy sống động.
Tài liệu tham khảo
1. Trần Lâm Biền (2011), Trang trí trong mỹ thuật truyền thống của người Việt, Nxb Hồng Đức.
2. Trần Hậu Yên Thế (2020), Nghê Việt tinh tuyển, Nxb Thế giới, Hà Nội. Nxb Mỹ thuật, Hà Nội.
4. Nguyễn Hữu Thông (2001), Mỹ thuật Huế nhìn từ góc độ ý nghĩa và biểu tượng trang trí,
Nguồn: Trường Đại học Sư phạm Nghệ thuật Trung Ương