Phật viện ấy được xây dựng trên kinh đô Indrapura của vương triều, những dấu vết của Phật viện này hiện nay vẫn còn lưu lại tại làng Đồng Dương, xã Bình Định Bắc, huyện Thăng Bình, Quảng Nam. Vì thế, trong các cuốn sách hay tài liệu về lịch sử, người ta gọi nơi này với tên Phật viện Đồng Dương.

Hoang tàn và đổ nát

Xứ Quảng những ngày cuối năm, gió lạnh, mưa dầm dề cả tuần không dứt bởi ảnh hưởng của những cơn gió mùa Đông Bắc. Cái ảm đạm của mùa đông tựa hồ như lại hợp với khung cảnh hoang tàn nơi dẫn vào khu tháp Sáng, dấu tích còn sót lại của khu Phật viện này. Một người dân địa phương dẫn tôi băng qua nhiều rừng keo lá tràm, băng qua nhiều bụi cỏ tranh đẫm nước mưa... rồi chỉ tay về phía xa: “Tháp Sáng ở kia, anh đi cỡ 200m là tới. Tui chờ ở đây, không dẫn anh đi vô nữa mô”.

Người dẫn đường, hồi anh còn nhỏ, ông bà, cha mẹ luôn kể lại là không được lấy bất cứ một thứ gì ra khỏi khu vực di tích này; hái quả sim, quả ổi thì ăn tại chỗ chứ không được mang về nhà, sẽ xui xẻo cả nhà. Dường như trong tâm thức của người dân địa phương, nơi đây vẫn không nên vào, có ít nhiều sợ hãi bởi những truyền thuyết kỳ bí bao quanh khu Phật viện mà họ được nghe từ ngày thơ ấu.

 Tháp Đồng Dương chỉ còn là phế tích

Rẽ cỏ tranh đến bật máu tay, tôi cũng vào được lối mòn dẫn đến tháp Sáng. Nếu không đọc qua các tài liệu từ trước, có lẽ tôi không tưởng tượng được nơi đây từng là một khu Phật viện lớn nhất Đông Nam Á với chiều dài toàn khu hơn 1.300m. Dấu tích còn lại chỉ là một tháp gạch đổ nát với nhiều cột sắt chằng chống ngang dọc. Đây là hệ quả của một quá trình rất lâu khu Phật viện này bị tàn phá bởi thời gian, thiên tai và chiến tranh.

Trên tấm bia được tìm thấy tại Phật viện ghi lại rằng, năm 875 vua Indravarman II đã cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ Tát bảo hộ cho vương triều. Dưới triều đại của Indravarman II, kinh đô của Vương quốc Champa là Indrapura là khu vực làng Đồng Dương ngày nay.

Năm 1901, một học giả người Pháp là Louis Finot đã công bố với chính quyền thực dân Pháp thời đó về việc phát hiện 229 hiện vật được tìm thấy tại Đồng Dương. Năm 1902, kiến trúc sư kiêm nhà khảo cổ người Pháp là Parmentier đã khai quật di tích Đồng Dương và tìm thấy khu kiến trúc chính của khu đền thờ cùng nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá. Những tác phẩm điêu khắc của thời kỳ này mang những yếu tố của Phật giáo đại thừa kết hợp với nghệ thuật Ấn Độ giáo, cùng với sự sáng tạo độc đáo của những nghệ nhân bản địa, đã hình thành nên phong cách Đồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Champa từ giữa đến cuối thế kỷ thứ IX.

Sau này, hiện vật tại Phật viện này được tìm thấy rải rác và quý giá nhất là 2 bức tượng được công nhận là bảo vật quốc gia. Đó là tượng phật Đồng Dương, hiện được lưu giữ tại Bảo tàng lịch sử tại TP Hồ Chí Minh và tượng Phật Laksmindra Lokesvara, hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm tại TP Đà Nẵng.

Báu vật của làng là bảo vật quốc gia

Trong số những câu chuyện về những bức tượng quý được tìm thấy ở Phật viện Đồng Dương, câu chuyện về bức tượng Phật Bồ tát Laksmindra Lokesvara là ly kỳ và hấp dẫn nhất. Laksmindra Lokesvara là vị Bồ tát bảo hộ cho Vương triều Indravarman. Theo cuốn Thông tin di sản Quảng Nam, bức tượng Bồ tát Laksmindra Lokesvara làm bằng đồng thau, cao 114cm, được tìm thấy ở gần khu đền thờ chính khu Phật viện. Tượng đứng thẳng, tóc được búi lại thành hình chóp, trên chóp chạm một tượng Phật A Di Đà. Gương mặt bồ tát nghiêm nghị, hơi thô, cung lông mày giao nhau, giữa trán có một urna (huệ nhãn) hình thoi...

 Phật viện Đồng Dương hồi đầu thế kỷ XX (Ảnh tư liệu của người Pháp)

Người dân địa phương kể lại, khu Phật viện này đã bị thời gian và chiến tranh tàn phá nặng nề. Những ngày sau năm 1975, người dân ở đây lùa bò vào trong núi, khi đi ngang qua khu Phật viện vẫn nhìn thấy nhiều bức tượng nằm ngổn ngang trên nền gạch. Thậm chí, có những người dân nhặt được những hạt đá cổ hình bầu dục với nhiều màu sắc. Sau này, khi nhặt hết đá, người ta bắt đầu đầu lấy những bức tượng cổ đem bán, có những bức lớn quá không thể đem đi được, họ chỉ cắt lấy phần đầu, để lại phần thân tượng phơi mưa nắng rêu phong.

Đối với các bức tượng khác thì như vậy, nhưng riêng với bức tượng Phật Laksmindra Lokesvara thì lại được người dân cất giữ, bảo vệ nghiêm ngặt. Bức tượng được tìm thấy vào năm 1978; đến năm 1981, ngành văn hóa tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng mới ra quyết định thu hồi bức tượng để đem trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm bất chấp sự phản đối từ phía người dân địa phương. Cụ Trà Diếu năm nay 90 tuổi cho hay, cụ là một trong những người đầu tiên chứng kiến người dân tìm thấy bức tượng trong tư thế nằm ngửa tại nền Phật viện. Việc tìm được bức tượng Phật này đã thu hút hàng trăm người dân hiếu kỳ đến xem. Và từ đó, bức tượng này được người dân bảo vệ nghiêm ngặt như báu vật chung của cả làng cho đến khi ngành chức năng tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng thu hồi vào năm 1981. Cụ Diếu kể lại, khi đó người dân Đồng Dương phản đối dữ lắm, rằng tại sao lại thu bức tượng của dân làng. Đại diện chính quyền phải thuyết phục người dân rằng điều kiện cất giữ tại làng Đồng Dương không đảm bảo, có thể làm hỏng hiện vật quý giá này; vì vậy phải đem đến Bảo tàng Điêu khắc Chăm lưu giữ và trưng bày. Cụ Diếu nghe vậy liền lấy rựa khắc vào tượng để làm dấu và yêu cầu phải cho người dân đến Đà Nẵng xem bức tượng được trưng bày.

Thế nhưng, bức tượng hiện đang lưu giữ tại Đà Nẵng cũng chưa phải là hiện vật đầy đủ. Theo lời cụ Diếu và sự xác nhận của chính quyền xã Bình Định Bắc thì bức tượng khi được phát hiện còn cầm trên tay hai vật. Đó là một búp sen đã nở và một quả cau nằm trên một chiếc đĩa. Chuyện là sau khi phát hiện được bức tượng thì một người dân trong làng đã tháo hai hiện vật này ra khỏi bức tượng, sau khi được thu hồi thì chính quyền xã đã cất giữ tại một nơi bí mật. Và đã truyền đến 7 đời Chủ tịch xã cất giữ, cứ người này về hưu thì bàn giao lại cho người kế nhiệm.

Năm 2014, trong một lần đến địa phương, khi hỏi về câu chuyện tưởng như chỉ có trong truyền thuyết này, ông Trà Tấn Túc, Chủ tịch xã Bình Định Bắc đã xác nhận với tôi rằng, chuyện này là có thật. Và khi đặt vấn đề được xem 2 hiện vật này, ông Túc từ chối ngay và nói rằng, trước giờ ông chỉ cho đúng một vị giáo sư ngành khảo cổ ở Hà Nội xem, nhưng khi vị này muốn lấy dấu thì ông Túc cũng từ chối ngay. Khi hỏi tại sao không hoàn trả lại hai hiện vật này để hoàn thiện bức tượng, ông Túc nói 6 đời Chủ tịch xã trước không dám quyết thì ông cũng không dám quyết và làng Đồng Dương xem đây như báu vật, nên phải giữ lại tại làng.

Những chuyện kỳ bí xung quanh Phật viện

Ở bên trong khu di tích hoang tàn, đổ nát của Phật viện Đồng Dương, từng đống gạch lớn nằm vùi trong các đống cỏ tranh và rừng keo lá tràm. Những năm 70, 80 của thế kỷ XX, người dân Đồng Dương từng sử dụng rất nhiều gạch cổ Champa để xây nhà. Bởi trong khu di tích, cứ đào bất cứ chỗ nào lên cũng thấy được nền gạch. Nhưng ở vùng Đồng Dương này, ngoài người họ Trà, không một ai dám lấy gạch ở đó để sử dụng. Vì cứ lấy gạch đó xây nhà là sẽ gặp chuyện không may.

 Bảo vật quốc gia - tượng Phật Laksmindra Lokesvara

Tộc họ Trà là hậu duệ của người Champa cổ. Theo suy đoán qua nhiều tài liệu lịch sử, thủy tổ của tộc Trà tại Đồng Dương có thể là Trà Hòa Bố Để, là vị vua thứ 38 của người Champa và là vị vua cuối cùng của dòng Chế Mân. Hiện ở làng Đồng Dương, còn khoảng hơn 200 người họ Trà, hậu duệ của vua Trà Hòa Bố Để xưa kia. Ở làng này, ngoài người họ Trà thì khi đi vào Phật viện, đến trời nắng người dân cũng không dám bẻ cành che nắng. Thậm chí còn lưu truyền những câu chuyện là nếu không phải người tộc Trà mà cắt cỏ trong Phật viện cho bò ăn, thì về trâu bò cũng ốm, hoặc chúng không chịu ăn. Đem những chuyện này hỏi ông Trà Tấn Túc, vừa là con cháu tộc Trà, vừa là Chủ tịch UBND xã Bình Định Bắc, ông xác nhận về những câu chuyện lưu truyền trong làng như trên và nói là không hẳn đúng 100%, nhưng cũng có những trường hợp ứng nghiệm.

Ông Trà Tấn Túc cũng kể về chuyện những người lỡ đem thứ gì đó ở khu vực Phật viện về nhà đều phải đem trả. Có những bức tượng đã biến mất khỏi Đồng Dương hàng chục năm, bỗng một ngày người dân thấy xuất hiện trở lại khi những người ở xa đem đến trả. Ông Túc được một người bạn ở Bảo tàng Chăm Đà Nẵng cho hay, có một thời gian, cứ buổi sáng là thấy những hiện vật liên quan đến di tích Đồng Dương ở sảnh bảo tàng. Khi thì là một tượng nhỏ, khi thì là bệ đá, hay nhiều khi chỉ là cục gạch ở Phật viện... Có lẽ, điều này xuất phát từ quan niệm lấy đi những gì ở Phật viện Đồng Dương đều gặp những điều không may trong cuộc sống, nên phải trả lại mới hết xui rủi.

Trong các truyền thuyết liên quan đến nền văn hóa Champa, câu chuyện về vàng hời là một trong những câu chuyện kỳ bí nhất. Những người già ở Đồng Dương và cả ở khu thánh địa Mỹ Sơn đều được thế hệ trước kể về những kho vàng người Champa chôn cả ngàn năm trước. Truyền thuyết về kho vàng hời này có nhiều kiểu, nhưng mẫu số chung là những kho báu này chứa rất nhiều vàng, vàng thỏi, tượng vàng, vàng đúc thành hình con lợn, con cua, con gà... và kể cả có tìm thấy thì có hợp căn, hợp mạng mới có thể giữ được vàng đó trong nhà, không thì nó sẽ tự tìm đường đi.

Truyền thuyết này đã bắt nguồn cho một thời kỳ đi tìm kho báu rầm rộ tại Đồng Dương và Mỹ Sơn. Ông Trà Tấn Huệ là người sinh sống từ nhỏ ở làng Đồng Dương kể. Những năm 80, ngoài việc trộm tượng để bán, một bộ phận không nhỏ người dân cứ ngày này qua tháng khác đào bới để tìm kho báu vàng hời. Ở Đồng Dương, người ta đào bới nhiều nhất ở khu vực bán kính 500m xung quanh Phật viện. Ông Huệ cũng xác nhận rằng, trong các hầm gạch mà người ta đào được, họ cũng tìm được những hạt cám vàng.

Phật viện Đồng Dương ngày nay chỉ còn là một đống đổ nát, chỉ còn lại tháp Sáng đã hoang tàn với cột chống chằng chịt. Nhưng có lẽ với những giá trị văn hóa, lịch sử mang trong mình cả ngàn năm qua, nơi đây vẫn lưu dấu đậm nét trong đời sống tâm linh của người dân địa phương và có một vị trí quan trọng trong nền văn hóa Champa một thời rực rỡ.

Thanh Hiếu