Lễ hội rước Mẫu. Ảnh: Quang Minh

Đền Hạ, phường Tân Quang và đền Thượng, xã Tràng Đà (thành phố Tuyên Quang) được xây dựng vào thời Hậu Lê (giữa thế kỷ XVIII), đền Ỷ La, phường Ỷ La (thành phố Tuyên Quang), xây dựng vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX).

Ba ngôi đền được xây dựng lên để thờ Đức Thánh Mẫu Thượng Thiên (được đồng nhất với Mẫu Liễu Hạnh). Là vị đứng đầu trong bộ Tam tòa Thánh Mẫu, gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải của đạo Mẫu Việt Nam.

Linh tượng Đức Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong điện thần của Tam phủ, Tứ phủ được nhận ra bởi vị trí ngồi giữa Tam tòa Thánh Mẫu với y phục màu đỏ- bà còn được gọi là Mẫu Đệ nhất, Mẫu Thượng Thiên hay Tiên Thiên Thánh Mẫu.

Truyền thuyết về vị Mẫu thần được thờ tại đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La được sách “Đại Nam nhất thống chí”, chép rằng:“Đền thần Ỷ La: Tương truyền đời trước có hai công chúa là Ngọc Lân và Phương Dung theo xa giá đi xem xét địa phương, đỗ thuyền ở bờ sông. Đến đêm nổi cơn mưa gió, hai công chúa vụt bay lên trời, người ta cho là linh dị, lập đền để thờ.

Đền thờ Phương Dung công chúa ở phía hữu ngạn sông Lô thuộc địa phận xã Ỷ La. Đền thờ Ngọc Lân công chúa ở phía tả ngạn sông Lô thuộc xã Tình Húc, cầu đảo phần nhiều ứng nghiệm”.

(Đền thờ Phương Dung công chúa ở phía hữu ngạn sông Lô thuộc xã Ỷ La xưa, tức là đền Hạ (xưa còn có tên gọi là đền Hiệp Thuận, đền Tam Kỳ) ngày nay.

Đền thờ Ngọc Lân công chúa ở phía tả ngạn sông Lô thuộc xã Tình Húc xưa, tức là đền Thượng, xã Tràng Đà ngày nay). Còn đền Mẫu Ỷ La, thuộc phường Ỷ La, là nơi “lánh nạn” cho Thần (tỵ Thần), nơi có địa thế linh thiêng chở che cho Thánh Mẫu, là nơi bảo toàn cái thiện , thế nên hằng năm Lễ hội đền Hạ không thể tách rời lễ hội đền Thượng và đền Mẫu Ỷ La.

Hai vị Thánh Mẫu được nhắc tới trong lời tế và thần tích được phụng thờ ở ba ngôi đền đều có chung ngày lễ trọng rước Mẫu. Trong ngày diễn ra Lễ hội rước Mẫu, đền Thượng và đền Ỷ La được chọn là nơi khởi kiệu, đền Hạ là nơi hợp tế.

Hằng năm Công chúa Ngọc Lân và Phương Dung gặp nhau hai lần vào trung tuần tháng Hai và tháng Bảy (âm lịch) rồi cùng cáo lên trời. Khi rước bài vị Thánh Mẫutừ đền Thượng và đền Ỷ La về đền Hạ là biểu hiện sự gặp gỡ đoàn tụ, xum họp gia đình của hai chị em Ngọc Lân và Phương Dung công chúa, được thờ ở ba ngôi đền.

Lễ hội rước Mẫu đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La là lễ hội truyền thống không chỉ riêng của người dân thành phố Tuyên Quang, mà còn là ngày hội của nhân dân trên địa bàn tỉnh và du khách thập phương. Do cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, lễ hội có thời kỳ bị gián đoạn, nhưng trong tâm thức, lễ hội vẫn được người dân bảo tồn và phát triển trong suốt chiều dài lịch sử của thành phố.

Trải qua thời gian, Lễ hội rước Mẫu mặc dù có tiếp thu thêm yếu tố mới, nhưng về quy trình chuẩn bị, quang cảnh trang trí lễ hội, lộ trình rước Mẫu, lễ vật dâng cúng, lời văn tế, kiệu cờ, trang phục diễn diễu...vẫn mang đậm sắc thái cổ truyền của địa phương.

Năm 2007, nhân dân thành phố khôi phục lại lễ hội rước Mẫu vẫn tuân thủ cách thức từ xưa. Hằng năm lễ hội rước Mẫu từ ngày 11 đến ngày 16 tháng Hai (âm lịch).

Phần lễ, gồm lễ rước Mẫu từ đền Ỷ La, đền Thượng về đền Hạ hợp tế nhập cung: Khai mạc, lễ tế Thánh Mẫu và các vị Thần, gồm: lễ dâng hương, dâng rượu, lễ hiến sinh; lễ hoàn cung (lễ rước Thánh Mẫu hoàn cung tại đền Thượng và đền Ỷ La vào ngày 16 tháng Hai). Phần hội, gồm: màn múa lân mở đầu, tiếp đó là đấu vật dân tộc, đánh cờ người, kéo co, chọi gà, hát chầu văn...

Tháng 1-2017, Lễ hội rước Mẫu đền Hạ, đền Thượng, đền Ỷ La được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Việc vinh danh di sản văn hóa này, khẳng định những giá trị của lễ hội rước Mẫu về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, khoa học và tính cố kết cộng đồng.

Đây là lễ hội với các nghi lễ tâm linh, thể hiện sự tôn kính, ngưỡng vọng của nhân dân thành phố Tuyên Quang và du khách thập phương với Thánh Mẫu và các vị Thần, cầu cho một năm mới có cuộc sống đủ đầy hơn, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, người dân khỏe mạnh, bình an, hạnh phúc.

Việt Thanh
Nguồn: Cổng thông tin điện tử tỉnh Tuyên Quang