Nghè Ngũ Giáp nằm ở phía tây nam của xã Mai Đình, huyện Hiệp Hoà, tỉnh Bắc Giang. Đây là công trình kiến trúc có quy mô lớn, bề thế như nhiều ngôi đình ở các làng quê khác, tọa lạc trên một khu đất rộng ở ngã ba đường vào thôn: Mai Trung, Mai Thượng và Thắng Lợi của xã Mai Đình.

Bên trong hậu cung có các đồ thờ tự như: hai pho tượng thành hoàng, bát hương, khay thờ, giá đài, đài thờ, linh vật (quy, rồng) của thuyền bơi để tổ chức lễ hội bơi trải nổi tiếng của làng Tiếu Mai…

Nghè Ngũ Giáp là nghè của 5 giáp trước đây ở làng Mai, đó là các giáp: Đông Trước, Đông Nam, Tây Trước, Trung Xôn và Bắc Tuyền. Tại đây còn có lễ hội tung hoa nổi tiếng khắp vùng Bắc Ninh - Bắc Giang thuộc khu vực tả, hữu sông Như Nguyệt. Hội lệ mùng 2-2 (còn gọi là hội nghè Ngũ Giáp hay là lễ hội tung hoa).

Trước đó 3 ngày, từ ngày 30-1 âm lịch, dân làng tổ chức mở cửa đình, nghè và làm lễ yết cáo thành hoàng làng. Nét đặc sắc trong lễ hội tung hoa chính là lễ tung hoa tại sân đình. Mỗi giáp cử ra một người tung hoa, gọi là phát lộc.

Nguồn gốc của lễ này được bà con truyền kể như sau: Thánh Trương Kiều là con trai thứ tư của Đức thánh Tam Giang, khi còn nhỏ tuổi, ngài rất thích trò tung hoa. Sau khi ngài tuẫn tiết, nhân dân trong vùng  đã tổ chức lễ tung hoa để tưởng nhớ. Hoa ở đây là những thanh bánh dày được cắt nhỏ có chiều dài khoảng 3 cm, dày 0,5 cm, nhuộm hai màu đỏ và vàng.

Sáng mồng 2-2 âm lịch, sau khi tế thánh ở nghè như Trình bánh, nhập tịch, tế cáo, rước văn, tế chính…Đón nhận lễ của các thôn làng, tiến lễ của tập thể cá nhân…Đến chính ngọ ( 12 giờ trưa) là lễ giao hoa.  Cụ thượng đọc bài văn giao hoa. Sau đó cụ thượng đánh một hồi ba tiếng trống thì hoa được tung lên khắp nơi trong khu vực nghè.

Đây là phần độc đáo, sôi động nhất của lễ hội….Tiếng chiêng trống, tiếng văn tế của quan đám giao hoa:

… Trước tế thần… Thượng đẳng tối linh

Sau mừng dân… An ninh phú túc

Lệ làng ta …Tung hoa cầu phúc…

……Hoa nở mùa xuân tươi tốt hả dạ

Hoa nở mùa hạ hoà thuận chỉn chu

Hoa nở mùa thu tươi tốt đầy đồng

Hoa nở mùa đông thành công cày cấy…

Cứ như vậy bài giao hoa thu hút lòng người, sự thành kính đối với Đức thánh, sự cầu xin cho muôn sự an lành, dân sinh phú túc…Sự háo hức đợi chờ được đón lộc của Đức Thánh ban phát…Trong Nghè, ngoài sân nghè, đường tiếp cận cổng nghè đều chật cứng người…

Những người tung hoa nhất thiết phải là thanh niên chưa có vợ, khôi ngô, tuấn tú và khỏe mạnh. Hoa ở đây thực chất là những miếng bánh, được làm từ gạo nếp lựa chọn kỹ, giã bằng tay đến khi thật nhuyễn như bánh dày, cắt thành thanh dài 5 cm, rồi nhuộm màu đỏ tươi tượng trưng cho sự may mắn phồn thịnh…

 

 

 

 

 

Dân làng gốc ở đây cũng như khách thập phương từ bao nhiêu năm nay vẫn quan niệm trong tâm, dự hội ai đón nhặt được hoa thì đó là điều vô cùng may mắn, bông hoa được tung lên sau khi tế thánh chính là lộc thánh nhà Ngài ban phát.  Tiếng reo hò, tiếng cười xen lẫn cảnh chen nhau, xô đẩy khiến không khí trong ngoài sân nghè trở nên sôi động. Khi mang được lộc về nhà, có rất nhiều cách sử dụng khác nhau. Người thì ăn lộc hoa, người buôn bán thì thích để hoa vào túi đựng tiền, còn người nông dân thì để hoa vào chum đựng gạo với quan niệm tiền và gạo trong năm mới sẽ nảy nở…

Hiện nay, công trình kiến trúc tiền tế và hậu cung, của nghè Ngũ Giáp vẫn còn giữ được khung kết cấu mang phong cách tạo dựng thời Nguyễn (thế kỷ XIX). Qua các cấu kiện kiến trúc đã phản ánh rõ nét phong cách nghệ thuật kiến trúc của thời kỳ này.

Trong nghè hiện còn lưu giữ được hai tượng thành hoàng làng, một đạo sắc niên hiệu Chiêu Thống nguyên niên (năm 1786), một quả chuông đồng đúc năm Tự Đức thứ 4 (năm 1851), hệ thống cổ vật bằng gỗ…Đây là những hiện vật có giá trị lịch sử - văn hoá.

Nghè Ngũ Giáp được thiết kế theo kiểu bình đồ kiến trúc hình chữ tam-kiểu thức kiến trúc độc đáo mà hiện nay trên đất Hiệp Hoà nói riêng và tỉnh Bắc Giang nói chung còn rất ít nơi bảo lưu được.

Quy mô kiến trúc bề thế và có dáng vẻ cổ kính như nhiều công trình kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng khác xét cả về phương diện diện tích và kết cấu mặt bằng kiến trúc. Nghè thờ thành hoàng làng là đức Trương Kiều, con trai của Trương Hống trong tín ngưỡng thờ thánh Tam Giang.

Trong hệ thống trên 325 cửa đình, đền, nghè… thờ thánh Tam Giang thì chỉ có số ít các di tích thờ vị thành hoàng này. Nghệ thuật chạm khắc trên kiến trúc gỗ của nghè chủ yếu được thể hiện trên bộ khung chịu lực làm bằng gỗ lim chắc khỏe ở tòa tiền tế.

Tại các cấu kiện kiến trúc gỗ này, các nghệ nhân chủ yếu tạo thành những đường gờ chạy quanh, được soi gờ, kẻ chỉ, bào trơn, đóng bén cẩn thận. Mảng tinh tế nhất trong nghệ thuật chạm khắc của nghè được thể hiện tại các con rường, các bức cốn mê…Trên các mảng trang trí ở các đấu kê và các vì kèo, con rường vẫn được tạo thành những thể khối to, mập, với những đường họa tiết hoa văn trang trí đường diềm chạy bo quanh, thể hiện sự kế thừa của phong cách nghệ thuật tạo dựng thời Lê Trung Hưng (khoảng thế kỷ XVII - XVIII).

Nghè Ngũ Giáp là trung tâm sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của nhân dân quanh xã Mai Đình. Di tích có ý nghĩa về mặt giáo dục truyền thống và nghiên cứu văn hóa, khoa học và lịch sử.

Khuê Văn