Xứ Thanh là miền đất của trò diễn. Trò Xuân Phả là một trong những trò diễn tiêu biểu, lưu dấu quá khứ hào hùng công cuộc dựng nước và mở nước của cha ông thời quốc gia độc lập tự chủ Đại Việt.

Làng Láng, sau này gọi là làng Xuân Phả nay thuộc xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân từ xa xưa đã từng nổi tiếng với 5 điệu múa rất đặc biệt, thường gọi là “Lân Bang Ngũ Quốc Đồ Tiến Cống” là một tổ hợp hát múa dân gian đặc sắc, mang đậm chất cung đình.

Về nguồn gốc trò làng Láng - Xuân Phả theo thần tích cho biết: Khi đất nước có nạn giặc ngoại xâm, nhà Vua sai sứ giả đi khắp nơi cầu bách linh, bách tính và hiền tài đánh giặc cứu nước. Khi sứ giả đi đến bờ sông Chu thì gặp giông tố phải trú lại trong nghè Xuân Phả. Đến đêm, linh thần báo mộng về cách phá giặc, sứ giả vội về bẩm báo lại với nhà vua. Vua thấy kế hay nên làm theo và quả nhiên thắng trận. Đất nước lại được bình yên. Để tỏ lòng biết ơn Thành hoàng làng Xuân Phả, nhà vua đã ban tặng cho thần là Đại Hải Long vương Hoàng Lang Tướng quân và thưởng các điệu: Ai Lao, Ngô Quốc, Chiêm Thành, Hoa Lang và Lục Hồn Nhung được diễn trong các ngày 10-11 tháng hai âm lịch tại hội làng.

Trong hội lễ làng Xuân Phả, ngày đầu tiên dân làng tổ chức kéo hội, tế lễ thành hoàng và chạy giải. Ngày mùng 10 các con trò trình diễn trò Hoa Lang, Ai Lao, Tú Huần và sang ngày 11 diễn trò Chiêm Thành và Ngô Quốc.

Với điệu Hoa Lang, đi đầu là con kỳ lân - thủy quái ở biển, múa sát đất như bơi lội. Đoàn người Hoa Lang có cô gái Việt ra đón tiếp với các nhân vật ông chúa, mế nàng và 10 quân. Trang phục gồm áo dài, tay cầm quạt và mái chèo, đeo mặt nạ. Mũ chúa được chạm rồng, chạm mặt nguyệt. Ngựa hai con đan bằng nứa bịt giấy lồng vào người múa. Đoàn người vừa múa vừa hát:

... Trò tôi ở bên Hoa Lang

Tôi nghe chính đức tôi sang chèo chầu...

Kết thúc trò là điệu múa chèo thuyền, đoàn người vượt biển đến tiến cống rồi trở ra biển để tiếp tục cuộc hành trình.

Điệu Ai Lao, thể hiện đoàn vương quốc Vạn tượng do đích thân vua vào chúc mừng. Đi đầu là voi và hổ múa cùng những người thợ săn. Vua Ai Lao đầu đội mũ cánh chuồn mặc áo chàm xanh, có người theo sau đấm lưng. 10 quân (hai người sau cùng gánh cỏ cho voi) đội mũ rễ si, tay cầm xênh tre xếp thành hai hàng với những điệu múa mô phỏng việc săn bắn hái lượm.

Điệu Tú Huần còn gọi là Lục hồn Nhung, trang phục trò Tú Huần đầu đội mũ, đeo mặt nạ gỗ miêu tả bà cố, mẹ và 10 người con. Mặt người mẹ thì già nua còn 10 người con được chia thành 5 cặp, mặt vẽ theo độ tuổi từ trẻ đến già với 1, 2... 5 cái răng. Nghe hồi trống, cụ cố già, người hầu bên cạnh cầm quạt, lượn hai vòng quanh sân nghè, vái chào. Bà mẹ gõ xênh nhảy theo nhịp ba gần ban thờ, quỳ vái. Theo nhịp trống, 10 con chia thành từng đôi, tiến lùi theo mẹ múa.

Điệu Chiêm Thành, thể hiện đoàn sứ của vương quốc Champa tới chúc mừng, gồm có ông chúa, bà nàng, một người hầu, hai phỗng hầu và 16 quân. Chúa và quân. Sau khi chúa đọc văn tế và hai phỗng dâng hương, đoàn quân ngậm mặt nạ gỗ kỳ dị nhảy múa, giống các tư thế trong các tượng Chàm cổ.

Điệu Ngô Quốc chính là đoàn múa của người Trung Hoa. Nhân vật trong trò này có hai nàng tiên, ông chúa và mười quân đầu đội nón lính, áo màu lam, tay cầm mái chèo trông như người Mãn Thanh. Kết thúc trò cũng là điệu chèo thuyền với lời ca lưu luyến: ... Gió tăm tắp buồm chạy ra khơi/ Chàng về Bắc quốc, em thời An Nam/ Mưa đâu chớp đấy cho cam/ Mưa qua thành Lạng chớp ngàn mây xanh.

  Những chiếc mặt nạ được làm bằng gỗ và da trong các điệu múa Hoa Lang, Tú Huần, Chiêm Thành. Ảnh: Công Đạt

 Sênh tre là một nhạc cụ chính trong trò Ai Lao. Ảnh: Thanh Giang

 Nhạc cụ dùng trong các trò múa Xuân Phả là trống, thanh la, mõ hoặc xênh tre tạo thành những âm thanh hết sức vui nhộn. Ảnh: Công Đạt

 Người múa trò Chiêm Thành chuẩn bị đạo cụ. Ảnh: Công Đạt

 Người múa trong trò Tú Huần chuẩn bị trang phục. Ảnh: Công Đạt

 Đội múa trò Tú Huần biểu diễn tại nghè Xuân Phả. Ảnh: Công Đạt

 Người múa vừa múa theo nhịp trống vừa sử dụng các đạo cụ nhuần nhuyễn trong trò Chiêm Thành. Ảnh: Thanh Giang

 Những điệu nhảy múa đẹp mắt trong trò Ngô Quốc. Ảnh: Công Đạt

 Điệu múa quạt đặc trưng của trò Hoa Lang. Ảnh: Công Đạt

 Điệu múa sênh rất đẹp mắt của trò Ai Lao. Ảnh: Công Đạt

Theo các nhà nghiên cứu, Trò Xuân Phả là một minh chứng cho chặng đường phát triển nghệ thuật cung đình Việt Nam, có vai trò quan trọng trong kho tàng diễn xướng vũ nhạc của dân tộc. Điều này có thể thấy rõ khi quan sát việc thực hành các điệu múa trong Trò Xuân Phả.

Trò Xuân Phả mô tả cảnh năm phương đến chầu, múa hát những tiết mục nghệ thuật đặc sắc của các quốc gia chúc mừng nhà vua và triều đình Đại Việt sau chiến thắng ca khúc khải hoàn hoặc trong một cuộc đại lễ long trọng. Trò Xuân Phả khởi đầu từ thời Đinh và được thăng hoa vào thời Lê sơ.

Trò Xuân Phả mang đậm dấu ấn của lịch sử và đời sống xã hội thời Lê sơ. Thông điệp của người xưa gửi lại cho thế hệ muôn sau còn in rõ trên Lam Sơn Vĩnh Lăng Bi (Bia Vĩnh Lăng, Lam Sơn) soạn thảo vào năm Thuận Thiên thứ 6 (1433). Sau chiến thắng quân Minh uy thế của nước Đại Việt được các nước lân bang nể phục: “Hai nước từ đó thông sứ hòa hảo. Nam, Bắc yên việc. Mang Lễ, Ai Lao, đều vào bản đồ. Chiêm Thành, Đồ Bà, vượt bể đến cống”.

Lãnh thổ được mở rộng qua việc sáp nhập vùng Mường Lễ, Ai Lao (vùng Thanh Hóa, Nghệ An giáp với Lào) và đặc biệt một số nước trong khu vực như Chiêm Thành, Đồ Bà (có lẽ là Java thuộc Indonesia ngày nay) đều cho tàu thuyền sang cống nạp. Hai nước Trung Hoa và Đại Việt từ đó thông hảo, Bắc Nam yên ổn. Sự kiện ghi trên văn bia chính là vương triều Lê sơ với người đứng đầu là Lê Thái tổ sau khi khải hoàn, khẳng định vị thế và vai trò của nền quân chủ phong kiến sau khi giành lại nền tự chủ.

Sau thắng lợi của sự nghiệp bình Ngô, vương triều hậu Lê được thiết lập, Lê Thái tổ cho xây Lam Kinh quê cha, đất tổ với nhiều công trình lớn như cung điện, sân rồng, ngọc hồ, lăng miếu... Hàng năm, các vua cùng tôn thất về Lam Kinh tế lễ. Sách Đại Việt sử ký toàn thư cho biết, Hoàng đế Thái tông “tưởng nhớ công lao của tiền bối, sáng tác điệu vũ bình Ngô”, tại Lam Kinh vũ khúc “Bình ngô phá trận” và “Chư hầu lai triều” đã được trình diễn ít nhất hai lần.

Sự việc này đã được ghi lại khá cụ thể: Năm Thái Hòa thứ 7 (1449) “Mùa xuân tháng giêng ban yến cho quan, múa nhạc bình Ngô. Công hầu có người xúc động phát khóc”. (Đại Việt sử ký toàn thư). Bảy năm sau (1456) Vua Nhân tông trong dịp về Lam Kinh bái yết sơn lăng, đã cho đánh trống đồng “diễn khúc bình Ngô phá trận” và “Chư hầu lai triều” ca ngợi công lao của tiền bối trong việc bình Ngô, giữ nước. “Bình Ngô phá trận” và “Chư hầu lai triều” là hai trò diễn được Nguyễn Trãi biên soạn. Hai trò diễn này trải qua thời gian đã bị mai một và không được bảo lưu trọn vẹn, tuy nhiên nó đã có những ảnh hưởng sâu rộng. Theo GS Đào Duy Anh thì “tàn tích của khúc múa Chư hầu lai triều là điệu múa Xuân Phả ở Thọ Xuân, Thanh Hóa...”.

Sức sống trường tồn từ nội lực

Tháng 9/2016, Trò Xuân Phả được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Di sản này đã không chỉ là “báu vật” văn hóa xứ Thanh, mà đã trở thành viên ngọc quý trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc.

Nghệ nhân Bùi Văn Hùng cho biết, trong một thời gian dài, làng không mở hội, việc thờ cúng Thành Hoàng cũng bị lu mờ do chiến tranh. Nhưng Trò Xuân Phả vẫn được người dân sinh hoạt dưới nhiều hình thức.

Nghệ nhân Hùng cho biết, theo lời các cụ cao  niên trong làng kể lại. Năm 1936, Trò Xuân Phả được vua Bảo Đại mời vào biểu diễn tại Hội chợ Kinh đô Huế, sau đó được đưa đi biểu diễn tại Sài Gòn và Hà Nội.

Đến năm 1939, ông Bourin, nhà hoạt động nghệ thuật người Pháp xin đầu tư để đưa trò Xuân Phả sang biểu diễn tại Mỹ, nhưng do chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ nên việc không thành.

Bởi thế mà từ xưa, người dân xứ Thanh có câu “Ăn bánh với giò không bằng xem trò làng Láng (hay làng Xuân Phả)”. Còn ngày nay, sự hứng khởi của người dân xứ Thanh vẫn còn nguyên với Trò Xuân Phả trong câu nói: “Không có Xuân Phả thì đó chưa phải là lễ hội xứ Thanh”.

Trong Lễ hội Lam Kinh 2018, một lễ hội lớn nhất của tỉnh Thanh Hoá, Trò Xuân Phả đã được biểu diễn với ý nghĩa mở ra cho một thời kỳ thịnh vượng, một cuộc sống ấm no hạnh phúc của người dân. Đây là những minh chứng cho sức sống trường tồn của Trò Xuân Phả trong sinh hoạt văn hóa tinh thần của người dân xứ Thanh.

5 trò Xuân Phả, mỗi trò đều có trang phục khác nhau. Mặc dù có nhiều trò sử dụng áo 5 thân, quần dài trắng có kiểu may giống nhau, nhưng màu sắc thì hoàn toàn khác nhau.

 Nghệ nhân Bùi Văn Hùng đang vẽ lại những động tác múa của Trò Xuân Phả. Ảnh: Công Đạt

 Anh Đỗ Văn Hào, một người thợ mộc trong xã, làm những chiếc mặt nạ để phục vụ cho diễn Trò Xuân Phả. Ảnh: Công Đạt

 Nghệ nhân múa Xuân Phả Bùi Văn Hùng đang truyền dạy những điệu múa trong Trò Xuân Phả cho các em học sinh trong xã. Ảnh: Công Đạt

 Tư thế múa đặc trưng của 5 điệu múa trong Trò Xuân Phả. Ảnh: Công Đạt

 Những điệu múa Xuân Phả được trình diễn trong ngày hội làng Xuân Phả hàng năm. Ảnh: Tư liệu

 Những điệu múa Xuân Phả bí ẩn được trình diễn trong Lễ hội Lam Kinh hàng năm. Ảnh: Công Đạt

Người Cao Ly trong trong trò Hoa Lang mặc áo màu xanh nước biển. Người Chiêm Thành trong trò Chiêm Thành mặc quần áo màu đỏ, đội mũ đỏ, tạo lên một màu đỏ rực rỡ, chói chang, do người Chiêm Thành cư trú ở miền Trung, vùng khí hậu nóng. Người Lục Hồn thì mặc áo màu xanh chàm, đây là một bộ tộc ít người cư trú ở vùng rừng núi phía Tây Thanh Hóa. Người Trung Hoa trong trò Ngô Quốc mặc áo màu thanh thiên.

Xuân Phả còn được coi là một diễn xướng tổng hợp tính chất trò, tính chất ca, tính chất múa. Điểm nổi bật trong nghệ thuật trò Xuân Phả là luôn tôn trọng nội dung múa, các điệu múa đều có quy định chặt chẽ. Từng trò trong cả một hệ thống đều có vũ đồ rõ ràng. Quy cách múa cũng được quy định chặt chẽ và sử dụng nhiều động tác như múa tay, múa chân, múa có đạo cụ (cờ, quạt, gươm, giáo...). Đặc biệt các điệu múa trong Xuân Phả sử dụng những động tác giật vai, lắc đầu, múa toàn thân, nhảy nhỏ,... là hiện tượng hiếm có trong lịch sự phát triển của múa nhân loại.

(nguồn Viện Âm nhạc Việt Nam)

Riêng người Lào trong trò Ai Lao thì mặc quần dài và áo cánh trắng, quấn xà cạp màu xanh chàm, có một tấm thổ cẩm dệt hoa văn Lào, quàng chéo từ vai phải sang hông trái.

Như vậy trong chừng mực nào đó, người xưa đã có ý thức rõ ràng về sử dụng màu quần sắc áo để phân biệt các tộc người, phân biệt vị trí xã hội của từng loại người trong xã hội.

Nghiên cứu trò Xuân Phả cho thấy: Trò làng Láng khởi đầu là nghệ thuật múa và hát mang đậm yếu tố cung đình và về sau đã được dân gian hóa. Lễ hội Lam Kinh với những tích trò còn in đậm trong trò làng Láng.

Sự suy vong của vương triều Hậu Lê, cùng với sự ra đời của các vương triều kế tiếp và những biến cố của lịch sử giai đoạn từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XX, đưa đến sự hoang phế của khu điện miếu Lam Kinh đã làm cho từ lễ hội cung đình trở thành lễ hội dân gian.

Tại đây các hình thức diễn xướng được tiến hành như trò chạy chữ “thiên hạ thái bình”, hội trận dần được dân gian hóa. Tuy vậy, dù lễ hội cung đình hay dân gian và thời đại có thể đổi thay, nhưng sự tôn vinh anh hùng dân tộc, uống nước nhớ nguồn trong dòng chảy truyền thống văn hóa Việt vẫn là cơ sở để lễ hội và trò diễn duy trì và trường tồn cùng năm tháng.

Trò Xuân Phả phản ánh một thời kỳ hưng thịnh của vương triều Lê sơ sau cuộc kháng Minh thắng lợi, ca khúc khải hoàn. Trò Hoa Lang (Hà Lan) diễn tả người Hoa Lang sang cống tiến vua Lê; trò Tú Huần mô phỏng hình dáng của một tộc người tới từ hải đảo xa xôi; trò Ai Lao, trò Ngô cũng mang sắc phục của các nước lân bang sang cống tiến vua Đại Việt. Trò Xuân Phả chính là thông điệp về sự giao hảo của quốc gia độc lập tự chủ với các nước trong khu vực, thể hiện vị thế của Đại Việt thời bấy giờ khiến cho “lân bang ngũ quốc đồ tiến cống”.

 Nguồn:

 Bí ẩn Trò Xuân Phả - Bài: Thảo Vy - Ảnh: Trần Công Đạt, Trần Thanh Giang và Tư liệu