Trong những bưu ảnh xưa chụp phố Hàng Gai, người ta thấy xuất hiện hình ảnh của một ngôi đình cổ kính nằm nép mình dưới tán lá đa cổ thụ xanh tốt. Đó chính là đình Cổ Vũ, nay tọa lạc tại số 85 Hàng Gai, Hà Nội.

Đình Cổ Vũ thờ Bạch Mã và Linh Lang, là hai vị thành hoàng của nhiều làng cổ ở Thăng Long.

Đình Cổ Vũ cổ kính nằm nép mình dưới tán lá đa cổ thụ.

Theo nhà văn hóa Hữu Ngọc (1918), năm nay đã ở tuổi bách niên (100 tuổi) thì cụ sinh ra và lớn lên trên phố Hàng Gai. Nhà cụ bán tạp hóa lấy tên là Bảo Hợp, số nhà 69, ở phía cây đa đình Cổ Vũ.

Ngày trước, phố Hàng Gai toàn những ngôi nhà cổ một tầng. Mặt ngoài nhà đóng cửa lùa, che mành. Bên trong có vườn hoa cây cảnh. Cổng đằng sau thường thông ra ngõ nhưng có khi còn thông ra phố khác.

Gần một thế kỷ trước, đường chưa lát đá, rải nhựa nên xe kéo bánh gỗ chạy còn kêu lộc cộc. Thuở bé, cụ thường đi dọc ngõ nhỏ bên đình vào xem in sách chữ nho.

Hiện nay cây đa vẫn xanh tươi.

Cụ Hữu Ngọc không rõ cây đa cổ thụ đó đã có từ bao giờ, chỉ biết rằng bên gốc đa xù xì có những cái "râu" dài đến mức chỉ với tay là đu lên được. Tuổi thơ của cụ và bao thế hệ đã gắn bó với cây như là một người bạn thân thiết. Hiện nay cây đa vẫn xanh tươi.

Đình Cổ Vũ dưới tán lá đa cổ thụ.

Cây đa cổ thụ thân to nhưng lại khuất chìm phần lớn vào phía trong ngôi đình Cổ Vũ. Tán cây đa rất rộng, những ngày hè oi ả nắng chang chang, đi đến đây người ta thường dừng chân chốc lát để nghỉ ngơi dưới bóng râm trải khắp một đoạn phố.

Lại nhớ một thời còn tàu điện chạy qua, những ngày lễ lớn, tàu dừng ngay bên gốc đa mặc dù chưa đến bến, để nhiều người từ tỉnh lẻ lên Thủ đô đổ xuống, hưởng chút thanh bình hiếm hoi mang nét thôn quê của cây đa cổ thụ giữa chốn phố xá náo nhiệt, để rồi họ tiếp tục đi bộ ra xem Hồ Gươm chăng đèn kết hoa…

Tuổi thơ của bao thế hệ đã gắn bó với cây đa này.

Những cô cậu học sinh ở Hàng Gai từ hơn nửa thế kỷ trước vẫn còn nhớ như in những kỷ niệm bên gốc đa. Đây là cây đa ăn quả. Thời bao cấp thiếu thốn, cây đa được ví như "hoa quả sơn" của đám trẻ con ở phố. Gần như cậu nào cũng một lần trèo cây hái quả. Quanh gốc đa treo nhiều bình vôi sứ nhưng hiếm khi bị vỡ bởi bọn trẻ trèo "siêu" lắm. Hồi ấy còn có một cái kẻng treo ở gốc đa, cứ 12h trưa là gõ báo hiệu.

Quả đa chín màu mận, to như quả nhót, ăn ngọt, Quả xanh, vàng thì chấm muối ăn chua chua, chát chát. Ngày ấy, hẹn hò rủ nhau đi học cũng lấy gốc đa làm chuẩn. Những buổi tối mất điện, đèn đường mờ tỏ, gió bấc hun hút, nhìn cây đa đen sì, xào xạc rất bí ẩn, ma mị, đi qua đó thôi cũng thấy run run…

Những ngày tháng phải ôn thi học kỳ, bọn con trai ở phố có chỗ học lý tưởng là trèo lên ngồi vắt vẻo trên một cành đa nào đó, vừa mát vì được hưởng gió trời, vừa yên tĩnh… Nhiều khi chẳng thấy học đâu, cả bọn tụ tập lại một chỗ trên cây, hát hò ầm ĩ…

Chị bán hàng rong ngồi nghỉ dưới bóng đa. Ảnh: MARCUS LACEY

Dưới cái bóng rợp hào phóng của cây đa, ngôi đình Cổ Vũ từng là lớp mẫu giáo. Trải qua thời gian dài, ngôi đình đã được trùng tu sửa chữa nhiều lần. Hiện nay, chính quyền quận và phường đã giao việc trông nom đình cho người dân trong phố tự quản. Bà con trong phố đã phân công nhau thường xuyên hương khói, bảo vệ đình và đón khách thập phương đến tham quan.

Giờ con phố Hàng Gai không lặng lẽ như xưa nữa, các gia đình cũ cũng chỉ còn lưa thưa… chỉ có bóng mát của cây đa là vẫn hào phóng với tất cả mọi người, từ chị bán hàng rong tới em nhỏ đánh giày, từ ông tây tóc vàng mắt xanh đến cô gái quê lần đầu lên phố... Và người dân Hàng Gai vẫn luôn xem cây đa bên mái đình cổ là nét đặc trưng thân thương của phố mình.