Ba đền này cùng với các đền khác tạo nên khu Quần thể Đền Suối Mỡ.

Khu du lịch Đền Suối Mỡ

Theo truyền tích kể lại, Vua Hùng Vương thứ IX có công chúa tên Quế Mỵ Nương với tính cách nết na, hiền thục, nhân hậu. Đến tuổi lấy chồng, được nhiều vương tôn, công tử đến cầu hôn nhưng nàng đều từ chối mà chỉ đam mê du ngoạn cảnh thiên nhiên. Nàng rất thích đến thung lũng Huyền Đinh – Yên Tử do cảnh đẹp huyền bí, được bao bọc xung quanh bởi rừng núi điệp trùng, khí hậu ôn hòa.

Một lần, vào ngày đầu xuân, công chúa du ngoạn tới đất Nghĩa Phương, chứng kiến đất đai tại đây khô cằn, nhân dân đói khổ, nàng rất đau lòng, công chúa dùng 5 đầu ngón tay ấn xuống từng phiến đá. Lạ thay, một dòng nước mát ào ạt chảy ra thành suối, đưa nước tưới cho đồng ruộng. Từ đó, đất đai vùng này trở nên màu mỡ, đời sống người dân ngày càng no đủ.

Để ghi nhớ công ơn của công chúa Quế Mỵ Nương, dân làng đặt tên dòng suối ấy là Suối Mỡ (hay Suối Mẫu). Dọc hai bờ suối, người dân xây dựng ba ngôi đền cạnh nhau là đền Hạ, đền Trung và đền Thượng. Công chúa Quế Mỵ Nương được nhân dân phong tặng là Thánh Mẫu Thượng Ngàn.

Đồng thời, nhân dân địa phương long trọng tổ chức lễ hội Suối Mỡ vào hai ngày chính từ 30-3 đến 1-4 âm lịch. Lễ hội tập trung chủ yếu tại ba ngôi đền và quanh Khu du lịch sinh thái Suối Mỡ. Lễ hội gồm có phần lễ và phần hội.

Phần lễ là cuộc rước của nhân dân làng Quỷnh rước kiệu về đền Trung tế lễ, tiếp theo làng Dùm rước kiệu về đến đền Hạ tế lễ và bái vọng lên đền Thượng cầu mong cho mùa màng bội thu, sức khỏe dồi dào, nhà nhà no ấm… Trong phần hội có giao lưu văn nghệ, hát chèo, hát chầu văn và một số trò chơi dân gian đặc sắc như đấu vật, chọi gà, cờ tướng…

Lễ Hội đền Suối Mỡ

Phong cảnh thiên thiên hòa quện trong những dấu xưa tích cũ, lễ hội Suối Mỡ đã thực sự hấp dẫn thu hút du khách thập phương từ nhiều vùng miền trong cả nước. Họ đến với Suối Mỡ để cầu mong những điều tốt đẹp an lành trong cuộc sống, họ cũng đến để tìm hiểu phong tục tập quán của địa phương, được tham quan, trải nghiệm khám phá khu du lịch sinh thái Suối Mỡ.

Ngoài ra, theo truyền tích kể lại, cũng chính tại nơi này, Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn cùng với binh lính và tướng sĩ đã làm nên chiến thắng vang dội chống giặc phương Bắc xâm lược. Vì vậy, người dân địa phương cũng lập đền thờ để tưởng nhớ công ơn của Ngài; tại đây còn di tích Bãi quần Ngựa, Bãi đá mài gươm…

Quần thể Khu Di tích lịch sử đền Suối Mỡ đã trở thành niềm tự hào của người dân địa phương, không chỉ có nét đẹp về cảnh quan môi trường, cảnh quan thiên nhiên mà còn là nét đẹp văn hóa trong không gian văn hóa Việt. Bên cạnh đó, rừng đặc dụng Khu du lịch sinh thái Suối Mỡ là hệ sinh thái rừng nhiệt đới, đặc trưng của vùng Đông Bắc Việt Nam, nơi có thảm thực vật phong phú, đa dạng với hàng trăm loài thực vật, cây lấy gỗ, cây dược liệu, cùng hàng chục loài thú, hàng trăm loài chim, bò sát…

Đến với thắng cảnh Suối Mỡ, cảnh tượng đầu tiên gây ấn tượng là dòng nước trong vắt, uốn mình như một dải lụa từ trong núi chảy ra với những phiến đá to xếp chồng lên nhau, khiến suối có nhiều dòng thác đứng, nước chảy xiết với bọt trắng, lòng suối có nhiều bồn tắm nhân tạo, được bao bọc xung quanh bởi đồi, núi điệp trùng, với thảm thực vật phong phú, đa dạng với hàng trăm loài cây, đâu đó thỉnh thoảng có tiếng chim thánh thót vọng lại.

Tất cả như hòa với nhau làm cho thiên nhiên, đất trời nơi đây trở nên thanh bình, tĩnh lặng, mang đến cho du khách những phút giây thư thái, hòa quện cùng thiên nhiên một cách gần gũi, tự nhiên.

Vài nét về các đền thờ ở đền Suối Mỡ

Đền Công đồng Suối Mỡ

Đền Hạ là một trong ba ngôi đền có diện tích và quy mô lớn nhất trong hệ thống đền Suối Mỡ.

Đền Hạ

Nằm trong kiến trúc tổng thể, đền Hạ có cổngTam Quan – di tích còn sót lại gần như nguyên vẹn qua bao biến cố thăng trầm của thời gian.  Xưa kia đền xây dựng theo lối kiến trúc “ Nội công ngoại quốc ” do sự tàn phá của thời gian, chiến tranh và nhiều lần trùng tu kiến trúc của đền đã thay đổi. Đền được xây dựng khang trang, rộng đẹp nhất vào thời hậu Lê (thế kỷ 15 – 16).

 Đền Trung Suối Mỡ

Nằm tách biệt với khu dân cư, từ xa nhìn lại đền Trung toạ lạc trên mảnh đất có vị trí như một hòn đảo được bao bọc bởi  suối và cây xanh tạo nên vẻ tĩnh mịch, huyền bí và linh thiêng cho ngôi đền. Với điểm tựa gối đầu là núi Bà Bô; Án là rừng Thông và sườn Giông Khế, theo thuyết phong thuỷ đây là mảnh đất tụ linh và ngôi đền nằm trên thế đất “tựa Sơn đạp Thuỷ”. Nối cõi trần với nơi đất thánh là cây cầu bán Nguyệt – lối đi duy nhất vào Đền. Trong đền thờ công chúa Quế Mỵ Nương – Thượng Ngàn Thánh Mẫu và một số bệ thờ theo tín ngưỡng thờ mẫu như: Tam Toà Thánh Mẫu, Vua Cha Bát Hải và Hội đồng Quan lớn.

Đền Trung

Tại cung thờ chính còn có thờ Quan Hoàng Quận (tức Quan Hoàng Đệ Nhất, hay Quan Hoàng Cả – Quan Hoàng đứng đầu trong Thập Vị Quan Hoàng).

 Đền Trung Suối Mỡ có một phong cảnh hết sức Sơn thủy Hữu tình.

Đền Thượng Suối Mỡ

Khác biệt hẳn với đền Trung và đền Hạ, đền Thượng không có tượng  công chúa Quế Mỵ Nương mà chỉ thờ vọng.

 Đền Thượng Suối Mỡ

Tuy vậy, đền Thượng lại là nơi gây ấn tượng hấp dẫn nhiều du khách đến thăm quan, dâng hương làm lễ bởi kiến trúc và vị trí độc đáo của đền. Đền chỉ có một gian rộng, lấy một tảng đá lớn bên trên làm mái, lấy vách đá xung quanh làm tường, ba bề trên dưới là đá, cả bệ thờ cũng nguyên khối đá. Điều đó khẳng định giúp ta rằng: trải qua bao thế kỷ, đền Hạ, đền Trung thay đổi nhiều nhưng riêng kiến trúc đền Thượng vẫn giữ nguyên kiểu dáng ban đầu.

 Mới đây, để phục vụ văn hoá tín ngưỡng, tâm linh của nhân dân trong vùng và khách thập phương, đền được mở rộng thêm về diện tích, quy mô và xây bậc thềm lên xuống để phục vụ cho việc đi lại.

 Bên cạnh đền Thượng có Cung Sơn Trang – Sơn Trang Ngọc Động mới được xây dựng. Động thờ ba vị chúa Sơn Trang, ba mươi sáu Cô Sơn Trang theo hầu và Quan Hoàng Bẩy, Hoàng Mười. Động được trang trí gắn đá san hô, các cây hoa, lá kết hợp với ánh sáng mầu sắc hư ảo, huyền bí, trông rất nguy nga, tráng lệ góp phần thu hút du khách đến với Khu vực đền Thượng ngày một đông hơn.