Theo truyền ngôn của các cụ cao tuổi trong làng thì việc thờ tự vị thần tại đình Đồng Côi bắt nguồn từ quá trình tạo lập làng xã diễn ra từ cuối thế kỷ 17. Khi những dân cư đầu tiên từ Gia Miêu (Thanh Hóa), Phúc Kiến (Trung Quốc)... Đến khai hoang mở đất phải đối phó với muôn vàn thiên tai, bão gió, họ đã bàn nhau lập miếu thờ thần, với ý nghĩa trước là để tôn sùng, ghi nhớ công lao, sau là mong muốn vị thần bảo hộ cho công cuộc làm ăn sinh sống của mình.

Toàn cảnh Đình Đồng Côi, Nam Giang, Nam Trực, Nam Định

Ngày 4 và 5 tháng 6 (âm lịch) hằng năm, dân làng Đồng Côi, Thị trấn Nam Giang (Nam Trực) đều tổ chức lễ hội truyền thống tại đình làng để tưởng nhớ công lao của thành hoàng làng Quý Minh Anh Thông Đại Vương đã có công mở mang đất đai.

Lễ hội được tổ chức với nhiều hoạt động phong phú về phần lễ và phần hội, trong đó thu hút sự quan tâm của đông đảo nhân dân trong làng và du khách thập phương là nghệ thuật kéo chữ được tổ chức 2 năm một lần.

Trong lễ hội truyền thống đình làng Đồng Côi năm 2016, màn kéo chữ “Thiên hạ thái bình” có sự tham gia của 118 người ở 4 xóm của làng là Trung Lập, An Thái, Tập Nghĩa và Đông Lân.

Theo sử sách ghi lại, Quý Minh Anh Thông Đại Vương quê gốc ở Nghệ An sau khi dẹp giặc đã về gò Miễu của làng Đồng Côi dạy người dân làm ăn sinh sống. Hằng năm, ông thường tổ chức kéo chữ để nhớ về một thời trận mạc và bày tỏ mong ước nhân dân có cuộc sống an lành, hạnh phúc.

Ông mất trong một đêm sấm sét, khi dân làng đến nơi ông ở không thấy xác ông mà chỉ còn bộ áo giáp. Tưởng nhớ công lao của ông, dân làng đã lập đình thờ ở gò Miễu, sau này chuyển về trong làng; đồng thời, hằng năm tổ chức mở hội vào ngày mất của ông.

Người có công lớn khi tìm hiểu, khôi phục nghệ thuật kéo chữ của thành hoàng làng là cụ Dương Văn Kiểm. Ông Cao Văn Thủ, thủ nhang đền Đồng Côi, người đảm nhiệm công tác huấn luyện kéo chữ hội truyền thống đình làng năm 2016 cho biết: Người dân Đồng Côi kéo chữ để thể hiện sự biết ơn của con cháu trong làng đối với bậc tiền nhân lập nên làng và chứa đựng khát vọng của người dân về một cuộc sống ấm no hạnh phúc.

 Biểu diễn kéo chữ trong Lễ hội đình làng Đồng Côi, Thị trấn Nam Giang (Nam Trực) năm 2016.

Tất cả những người tham gia kéo chữ được gọi là quan viên hội tự, trong đó bộ khung gồm 16 người được chia thành 8 hàng với người đầu là cầm đao, người cuối cầm cờ. Ngoài 2 người cầm đao và cầm cờ, ở giữa các hàng là 10 thanh niên mặc quần áo quân sĩ, đầu đội nón, tay cầm gậy buộc dây trang trí.

Tổng cộng 8 hàng sẽ có 96 người tham gia kéo chữ. Trực tiếp điều khiển màn kéo chữ là hội đồng gồm tổng cờ cầm cờ lệnh, phó tổng cờ cầm trống kiểu cổ, một người điều khiển bằng loa, một người cầm chống cái, 2 người cầm cờ lệnh điều chỉnh hàng quân và một số người đứng đầu các nét chữ khi kéo. Để kéo chữ thành công, trước đó nửa tháng ban huấn luyện và 16 người đóng vai trò bộ khung đã phải tập luyện. Tùy theo nội dung kéo chữ của từng năm như “Thiên hạ thái bình”, “Dĩ dân vi bản”, “Vạn phúc du đồng”… mà trong tập luyện có phân công nhiệm vụ từng người.

Kéo chữ gồm 3 chương, trong đó chương 1 là làm lễ bái tiền nhân. Tổng cờ sẽ dẫn quân vòng quanh hồ trước đình rồi vào sân đình dàn thành 8 hàng ngang làm lễ bái Quý Minh Anh Thông Đại Vương. Sau đó, tổng cờ lại dẫn quân vòng quanh hồ dẫn vào sân đình dàn cảnh bổ đồn 4 cửa: tiền, hậu, tả, hữu tượng trưng là hình thức đóng một đồn quân.

Bốn cửa do các đội trưởng phụ trách ghếch mũi đại đao thành cửa, 4 góc đồn có 4 lá cờ tượng trưng cho 4 đài quan sát, tổng cờ ngồi giữa đồn canh chỉ huy. Trống sẽ điểm tiếng tượng trưng cho các canh trong đêm, đến 5 tiếng trống tức là canh 5 thì đánh trống hồi trào đưa 8 hàng quân về vị trí tập hợp.

Chương 2 là kéo chữ, tổng cờ sẽ kéo quân ra vòng quanh hồ rồi vào sân, đến đầu chữ nào sẽ chỉ cờ để 16 người đóng vai trò bộ khung đứng. Quân sĩ sẽ đứng theo 16 người đó để tạo thành nét chữ. Trong quá trình kéo chữ, người chỉ huy sẽ đọc trên loa ý nghĩa của chữ được kéo cho nhân dân được biết. Khi kéo chữ xong, loa đài sẽ hô tất cả những người tham gia ngồi xuống và đặt gậy xuống đất. Lúc này, chủ hội là người cao tuổi nhất trong làng sẽ đi duyệt chữ và ban thưởng. Sau đó, tổng cờ lại dẫn quân vòng quanh hồ vào sân đình kéo các chữ tiếp theo. Khi chữ cuối cùng kéo kết thúc, tiếng trống, chiêng vang dậy trong tiếng hô to 4 chữ vừa xếp.

Chương 3, tất cả những người tham gia kéo chữ lúc này theo điều khiển của tổng cờ sẽ xếp thành 4 xoáy ốc nhỏ và một xoáy ốc lớn ở giữa gọi là ngũ nhạc (5 ngọn núi lớn) với ý nghĩa núi non hùng vĩ. Ngoài ra xoáy ốc còn tượng trưng cho ngũ dinh là 5 doanh trại gồm tiền doanh, hậu doanh, tả doanh, hữu doanh và trung doanh.

Cái khó của xoáy ốc là khi đi vào, người tổng cờ dẫn quân xoáy theo chiều kim đồng hồ đồng thời phải tạo lối để thoát ra ngoài, tránh không cho quân sĩ lẫn vào nhau. Khi tạo các xoáy ốc xong, tổng cờ sẽ dẫn quân để tháo ốc theo chiều ngược lại rồi xếp quân thành 8 hàng ngang để tạ ơn Thành hoàng làng, kết thúc màn kéo chữ. Ông Thủ cho biết, trước kia tổng cờ thường dẫn quân đi xung quanh xóm có đình Đồng Côi nên mỗi lần kéo chữ thường diễn ra một buổi sáng.

Tuy nhiên, những năm gần đây khi thay đổi lịch trình dẫn quân qua hồ trước cửa đình nên thời gian kéo chữ chỉ khoảng 2 giờ. Tất cả người tham gia gồm tổng cờ, đốc cờ, quân sĩ đều theo lệnh nhịp trống, loa truyền, đội hình dàn quân lúc nhanh, lúc chậm, lên xuống phối hợp nhịp nhàng để kéo chữ dù nhiều nét, hay ít nét đều vừa vặn, đẹp mắt.

Hiện tại trong tỉnh chỉ có Lễ hội Phủ Dầy (Vụ Bản) và lễ hội truyền thống đình làng Đồng Côi còn lưu giữ được nghệ thuật kéo chữ đặc sắc, giàu nghệ thuật, mang tính cộng đồng cao, thể hiện tinh thần thượng võ của cha ông. Việc lưu giữ nghệ thuật kéo chữ độc đáo trong các lễ hội đã làm phong phú cuộc sống, tinh thần của nhân dân./.