Đình làng Giếng Tanh thuộc làng Giếng Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn, là nơi tâm linh tín ngưỡng thể hiện bản sắc cộng đồng cư dân sống trên đất Giếng Tanh. Trong năm đình làng Giếng Tanh diễn ra nhiều lễ hội, lễ hội chính được tổ chức vào ngày mùng 10 tháng Giêng âm lịch hàng năm.

Đình làng Giếng Tanh thuộc làng Giếng Tanh, xã Kim Phú, huyện Yên Sơn (hiện thay xã Kim Phú thuộc Thành phố Tuyên Quang), là điểm tâm linh tín ngưỡng thể hiện bản sắc cộng đồng cư dân sống trên đất Giếng Tanh.

 Trong năm đình làng Giếng Tanh diễn ra nhiều lễ hội, lễ hội chính được tổ chức vào ngày mùng 10 tháng Giêng âm lịch hàng năm.

Đình làng Giếng Tanh, nổi tiếng linh thiêng. Đình được xây vào năm Bính Tuất 1706. Tương truyền, cụ Tiêu Hiệp Phượng thường dân sống bần hàn đã đến Đền Hùng xin phù hộ cho dân qua cơn hoạn nạn. Vua Hùng cắt cử hai vị thánh là “Đức vua cả Ngọc Sơn quân linh ứng đại vương” và “Đức vua cả Nghiêm Sơn trung chính lệnh ứng đại vương” xuống vùng Yên Sơn để bảo hộ dân làng Giếng Tanh.

Từ đó, nơi đây làm ăn yên ổn, mùa màng bội thu. Biết ơn hai vị thánh, người dân Giếng Tanh dựng lên ngôi đình để tưởng nhớ và lấy ngày mùng 10 tháng Giêng là ngày giỗ làng.

Đình còn thờ Thiểm Hoa công chúa thờ các vị thần phù trợ cho nghề nông của làng là thần Nông, thần Thổ địa và Long vương và thờ bà Lương Thị Hai – tương truyền là người đã cung cấp lương thảo cho nghĩa quân đánh giặc. Đình được dựng trên một bãi đất bằng phẳng thuộc cánh đồng Kim Phú. Mặt trước quay hướng bắc, có suối nước chảy. Phía sau đình tựa vào núi Nghiêm, bên tả là núi Là, bên hữu là làng xóm của người Cao Lan.

Đình có 3 gian, khung bằng gỗ, lợp ngói. Gian chính giữa đặt một hương án sơn son thiếp vàng, có nhiều hoa văn được chạm khắc tỷ mỉ, nổi bật là phần trên hương án chạm một đôi rồng chầu nhật nguyệt, xung quanh đôi rồng là các dải mây uốn lượn nhẹ nhàng. Gian hậu cung có một bệ thờ xây bằng gạch cao khoảng 2 mét, xung quanh bệ thờ có hoành phi, câu đối chạm trổ bằng gỗ mít. Nơi cao nhất đặt bài vị của hai vị thần Thành Hoàng.

Do thời gian, thời tiết đã làm ảnh hưởng đến không gian, kiến trúc của ngôi đình nên hiện nay nhân dân Làng văn hóa Giếng Tanh đã quyết định đóng góp công sức xây dựng lại ngôi đình và đã hoàn thành vào tháng giếng năm Kỷ Hợi (2019).

Giếng Tanh

Giếng Tanh cách đình Giếng Tanh khoảng 200 m về hướng Bắc. Điểm đặc biệt của Giếng Tanh là mực nước của giếng luôn luôn cao hơn mực nước của cánh đồng, con suối, ao hồ xung quanh. Nước của Giếng Tanh có quanh năm, không bao giờ cạn, nước rất trong xanh nên người ta gọi là Giếng Tanh (theo tiếng Cao Lan “Tanh” nghĩa là trong sạch, thuần khiết, chứ không phải là hôi tanh).

Theo người dân làng Giếng Tanh, giếng được biết đến vào năm Nhâm Tuất (1706). Khi đó một số dòng họ của dân tộc Cao Lan xuôi về phương Bắc để tìm vùng đất mới sinh sống. Một hôm các cụ tổ nhìn thấy khu vực này bằng phẳng, đất đai màu mỡ, cây cối tươi tốt, đặc biệt có nguồn nước trong vắt nên họ lập bản rồi đặt tên làng. Trước đây cả làng đều dùng nguồn nước ở Giếng Tanh sinh hoạt.

Trong lễ hội của đình làng (ngày 10 tháng giêng hàng năm), người Cao Lan lấy nước giếng về làm lễ cúng đình vì họ tin rằng lấy nước giếng về làm đồ thờ cúng sẽ rất thiêng.

Lễ hội Đình làng Giếng Tanh bao gồm phần lễ và phần hội, đây là lễ hội lớn nhất trong năm của đồng bào dân tộc Cao Lan xã Kim Phú, huyện Yên Sơn. Lễ hội diễn ra trong 1 ngày 2 đêm.

Phần lễ được tiến hành từ đêm mùng 9 tháng Giêng cho đến nửa ngày hôm sau, còn lại nửa ngày và đêm mùng 10 dành cho phần hội. Phần lễ được tổ chức cúng tế trong đình theo nghi thức truyền thống, mở đầu ngày hội có 7 người tham gia gồm: Chủ tế, xướng tế, người đọc văn tế và 4 chấp Dư (chủ tế mặc áo đỏ, còn lại tất cả mặc áo xanh). Phần tổ chức cúng tế trong đình theo nghi thức cổ truyền, nội dung mang ý nghĩa tâm linh, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật phát triển…

Phần hội của lễ hội đình làng Giếng Tanh được bắt đầu từ rất sớm, ngay phần lễ trong đình chưa kết thúc, gồm các trò chơi dân gian: tung còn, chọi gà, đẩy gậy, đánh đu...Ngoài các trò chơi dân gian, một hoạt động văn hóa mang nét đặc trưng riêng của người Cao Lan không thể thiếu trong lễ hội là hát Sình ca. Hát Sình ca trong lễ hội đình làng Gếng Tanh ở xã Kim Phú chủ yếu dành cho nam nữ thanh niên được chia thành nhiều tập hát. Những tập đầu là hát làm quen nhau, sau đó là hát để đánh giá sự hiểu biết của nhau, từ đó mới đi đến tỏ tình giao duyên.

 Hội đình làng Giếng Tanh thực sự góp phần xây dựng đời sống văn hoá, tinh thần của cộng đồng các dân tộc Kim Phú. Lễ hội đình Giếng Tanh đã thực sự trở thành lễ hội vùng, không chỉ đáp ứng nhu cầu lễ hội của người Cao Lan mà là lễ hội văn hóa cho nhiều dân tộc trong tỉnh Tuyên Quang.

Lễ hội đình làng Giếng Tanh diễn ra trong 1 ngày 2 đêm. Phần lễ được tiến hành từ đêm mùng 9 tháng Giêng cho đến nửa ngày hôm sau, còn lại nửa ngày và đêm mùng 10 dành cho phần hội.

Chiều ngày mùng 9, vào giờ tốt các cụ trong “hội đồng Chấp sự” cùng con cháu trong làng ra đình làm ” Lễ mở của đình”, khoảng 6 giờ chiều các mâm cỗ được dọn lên để thắp hương làm lễ thỉnh mời các vị thần và tổ tông về dự lễ. Mâm lễ vật không thể thiếu dặt dưới gầm bệ thờ gọi là ” lễ vật khao quân” được dâng lên cho 2 vị tướng là 2 vị thần Thành hoàng làng đã có công đánh tan quân xâm lược; lễ vật gồm: 1 đầu trâu, chân trâu, thịt trâu, đuôi trâu… tất cả được đặt trên lá chuối hoặc lá dong. Lễ mời được tiến hành đơn giản. Ông trùm và các chấp sự đứng trước hương án khấn nhỏ thỉnh tên các vị thần trong khi chiêng, trống đổ dồn những nhịp ngắn, nhỏ. Lễ thỉnh mời chỉ diễn ra khoảng 30 phút. Từ lúc này người Cao Lan quan niệm các vị thần đã có mặt cùng dân làng mở hội.

Đêm mùng 9 là đêm rất vui, trước hương án mọi người chen nhau thắp hương cầu lộc, cầu lành…Trong không khí linh thiêng, khác thường, mọi người hầu như không ngủ, những bài hát Sình Ca được vang lên từ nhiều tốp trai, gái.

Gần đến giờ Thìn, chủ tế và những người giúp việc làm lễ mặc trang phục, mọi người đứng vào vị trí ở gian giữa trước bệ thờ hậu cung. Chờ đúng giờ chính Thìn, ồng xướng tế đưa tay vòng ngang mặt dõng dặc hô: “Khởi chiêng, khởi trống”, 3 hồi trống nổi lên đưa tâm trạng của mọi người hòa vào không gian thiêng của lễ hội.

Những người dự lễ hội như cảm thấy sự có mặt rất gần của các vị thần linh ở cõi xa xăm hiện về…Ba hồi trống dứt, chờ cho sự im lặng vừa đủ tạo nên sự kính cẩn hiện trên nét mặt mọi người, ông xướng tế dõng dạc hô “Sinh cung cử nhạc”. Điệu “Lưu thủy” được tấu lên, âm thanh vừa rộn rã, vừa như đánh thức sự liên cảm trở về từ quá khứ của mọi người.

Biểu diễn sinh ca ở lễ hội đình làng Giếng Tanh

Tiếp đó là lễ “Củ soạn lễ vật”; “Thượng đèn”; “Nghệ hương án tiền”; “Thượng hương”. Sau khi đã thắp đèn, hương đã đốt, sự liên hệ giữa hai cõi âm- dương như đã được thiết lập, ông Trùm đọc bàn cúng bằng chữ Hán. Phần đầu của bài cúng kể lại công lao to lơn của hai vị tướng – hai vị Thành hoàng làng đã đánh tan quân xâm lược, bảo vệ cho người Cao Lan yên ổn làm ăn trên mảnh đất này. Kết thúc bài cúng ông xướng tế hô: “Nghênh tại Vương thần cung bái”, ông chủ tế và các chấp sự lần lượt vái 4 niềm: trời, đất, rừng, nước cầu cho mọi điều trong bài cúng thành sự thực để dân làng được yên lành, ấm no, hạnh phúc.

Tiếp theo là lễ dâng rượu (gồm ba tuần dâng rượu); đọc văn tế; hành lễ “Nhận lộc” sau khi tế, mân quả còn được thư ký lễ hội bưng ra tung vào đám đông người dự lễ hội. Người Cao Lan cho rằng, ai bắt được quả còn (lộc) thì năm đó sẽ may mắn.

Phần tổ chức cúng tế trong đình theo nghi thức cổ truyền, nội dung chủ yếu là cầu cho mưa thuận, gió hoà quốc thái dân an, mùa màng tươi tốt, gia súc sinh sôi… Phần tế lễ nghiêm trang thành kính nhưng không thể hiện mê tín dị đoan mà thuần khiết là tâm linh tín ngưỡng. Khi kết thúc cúng tế, phần hội bắt đầu bằng Lễ tung còn thu hút nhiều người tham gia và náo nhiệt nhất.

Phần hội của lễ hội đình làng Giếng Tanh được bắt đầu từ rất sớm, ngay phần lễ trong đình chưa kết thúc, gồm các trò chơi dân gian: tung còn, chọi gà, đẩy gậy, đánh đu…Theo kinh nghiệm du lịch Tuyên Quang, ngoài các trò chơi dân gian, một hoạt động văn hóa mang nét đặc trưng riêng của người Cao Lan không thể thiếu trong lễ hội là hát Sình ca. Hát Sình ca trong lễ hội đình làng Gếng Tanh chủ yếu dành cho nam nữ thanh niên được chia thành nhiều tập hát. Những tập đầu là hát làm quen nhau, sau đó là hát để đánh giá sự hiểu biết của nhau, từ đó mới đi đến tỏ tình giao duyên.

Các trò chơi đấu vật, kéo co, biêu diễn nghệ thuật… cũng đồng thời diễn ra trong một không khí hội hè sôi động tưởng chừng không dứt. Hội đình làng Giếng Tanh thực sự góp phần xây dựng đời sống văn hoá, tinh thần của cộng đồng các dân tộc Kim Phú.

Có thể nói, lễ hội đình giếng Tanh của người Cao Lam ngày nay trở thành tâm điểm được nhiều du khách về tham dự trở thành lễ hội Vùng, quảng bá, giới thiệu văn hóa dân tộc.