Ngôi đình được xây dựng trên một địa thế đẹp ở trung tâm của làng Phú Xá. Các di vật của đình có giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể tiêu biểu chi thấy đình Phú Xá đã góp phần không nhỏ trong việc nghiên cứu sự phát triển của đình làng Việt Nam.

Căn cứ theo cuốn thần tích sắc phong lưu giữ tại Viện Thông tin Khoa học xã hội, truyền thuyết dân gian ở địa phương đình Phú Xá thờ Nhị vị đại vương là Hiển Huệ và Báo Hỷ.

Sự tích xưa kể rằng: có hai vị học trò đi vào kinh dự thi khi đi đến ghềnh Sù thì gặp nạn hồng thuỷ nên hai vị đã hoá tại đây. Hai vị đã tỏ rõ linh ứng giúp dân hộ quốc nên dân làng lập đền thờ.

Có sắc phong niên hiệu Đồng Khánh thứ 3 (1887), niên hiệu vua Tự Đức thứ 6 (1853), niên hiệu vua Tự Đức thứ 33 (1880), niên hiệu vua Duy Tân thứ 3 (1909) và niên hiệu vua Khải Định thứ 9 (1924). Hai vị là người học rộng tài cao, rất mực cương trực bình dân và khiêm nhường.

Sau này các đời vua tôn vinh hai vị làm Thành hoàng làng, một vị mang ân huệ cho dân làng gọi là Hiển Huệ, một vị mang điều tốt lành cho dân làng gọi là Báo Hỷ. Các vị được thờ bằng long ngai, bài vị. Thần phả còn quy định rõ các ngày tế lễ hàng năm: Tế xuân vào ngày mùng 8 tháng Giêng, tế thu vào ngày 15 tháng 8, tế hạ điền vào ngày 16 tháng 6, tế thương điền vào ngày 15 tháng 7, tế lễ ngày Kỳ phúc vào ngày mồng 10 tháng 2. Thần phả còn quy định rõ đồ tế và nghi thức tế lễ, cách kiêng kỵ.

Ngày nay đình Phú Xá ngoài việc thờ hai vị nhân thần là Nhị Vị Đại vương làm Thành Hoàng làng còn thờ Phó Tể tướng Nguyễn Kiều là người có công xây dựng đình Phú Xá. Cụ Nghè Nguyễn Kiều (1695-1753), tên hiệu là Hạo Hiên, sinh trưởng tại làng Phú Xá thuộc tổng Phú Gia, phủ Hoài Đức, nay là làng Phú Xá, phường Phú Thượng, quận Tây Hồ. Cụ Kiều quê gốc ở Nam Định, cụ thân sinh cùng gia đình lên Phú Xá để dạy học. Tương truyền hồi nhỏ cụ rất thông minh và hiếu học, đến năm 20 tuổi cụ thi Hương và đỗ Hương Cống, năm 21 tuổi thi hội đỗ Đại khoa, tam giáp tiến sĩ khoa Ất Mùi (1715) thời Lê Trung hưng, niên hiệu Vĩnh Thịnh và là một trong hai người trẻ tuổi nhất đỗ đại khoa.

Theo sách làng Phú Xá của Nguyễn Quốc Thiện viết: Khi cụ Nguyễn Kiều làm quan trong triều đình Lê - Trịnh cụ đã xin một cung điện làm sai quy cách do thợ mộc đã cắt ngắn các chân cột của thành Thăng Long về cho dân làng Phú Xá dựng làm đình.

Năm 1749 cụ cho chuyển toàn bộ cung điện sai quy cách từ thành Thăng Long theo dòng sông Tô Lịch vào sông Thiên Phù về làng Phú Xá. Mùa thu năm 1749 ngôi đình được khởi công xây dựng đến mùa hạ năm 1750 đình làng được hoàn thành. Đình được toạ lạc trên một gò cao thoáng đãng ở đầu làng Phú Xá, phía trước đình là ao lớn, phía sau đình là đê sông Hồng.

Đình làm theo thế gối sơn đạp thuỷ lấy tên là Tuỵ Lạc đình tức là đình hội tụ mọi sự an lạc vui vẻ. Đến năm 1751 trước khi qua đời cụ Kiều đã trồng cây gạo kỷ niệm phía bắc đình làng. Sau này chính cây gạo ấy đã trở thành đầu mối giao thông liên lạc của Ban Chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam thời kỳ năm 1941-1945.

Thời kỳ chống Pháp đình bị phá hoại, năm 2010 nhân dịp kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, đình Phú Xá đã được dựng trên nền đình cũ với diện tích khoảng 500m2, đình được làm theo hướng tây gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung.

Công trình kiến trúc chính của đình Phú Xá hiện nay gồm: Đại đình và hậu cung. Toà đại đình gồm 5 gian mới được chính quyền và nhân dân tu bổ lại trong thời gian gần đây bằng gỗ trên các bộ vì được thể hiện kiểu chồng rường, tiền kê, hậu bẩy. Mái lợp ngói ta, các góc mái được thể hiện các đầu đao cong hình đầu rồng. Phía trước là hệ thống cửa bức bàn bằng gỗ.

Toà đại đình Phú Xá được làm trên nền cao với 3 bậc đá từ sân đi lên. Đại đình gồm 5 gian rộng, bộ khung được làm bằng gỗ gồm có 4 bộ vì kèo (2 bộ vì kiểu thượng rường, 1 bộ vì kèo suốt, 1 bộ vì giá chiêng).

Nhà đại đình được làm theo kiểu nhà bốn mái gồm có bốn đầu đao cong, bờ nóc chạy thẳng chính giữa đắp đôi rồng chầu mặt trời lửa. Hình rồng được làm đơn giản, đuôi xoắn, vây lưng và bờm nhọn. Hai bên hồi xây tường nối ra hai cổng nhỏ thông ra phía sau.

Hậu cung gồm 3 gian nhà ngang làm kiểu đầu hồi bít đốc, mái lợp ngói ta. Nền nhà lát gạch, bộ khung nhà làm đơn giản kiểu vì kèo quá giang, bào trơn đóng bén. Phía trước mặt là hệ thống cửa bức bàn gỗ, gian chính giữa ở vị trí trung tâm đặt long ngai, bài vị của thành hoàng làng.

Hơn thế, điều đặc biệt là đình Phú Xá còn lưu giữ được hệ thống di vật phong phú đa dạng về thể loại và chất liệu như: hệ thống các sắc phong, thần phả, chuông đồng, ngai thờ, kiệu gỗ, cửa võng, hoành phi, câu đối, long ngai, bài vị… mang giá trị văn hoá và thẩm mỹ rất cao cùng 11 đạo sắc phong (bản gốc) có niên đại Lê - Nguyễn.

Các di vật này là nguồn tư liệu thành văn vô cùng quý giá góp phần lớn trong việc tìm hiểu về lai lịch các vị thần trong hệ thống thần điện của người Việt cũng như quá trình phát triển của đình làng Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử khác nhau của đất nước.

Với tất cả các giá trị văn hoá vật thể và phi vật thể tiêu biểu đã nêu trên, đình Phú Xá đã góp phần không nhỏ trong việc nghiên cứu sự phát triển của đình làng Việt Nam nói chung và của quận Tây Hồ nói riêng. Hàng năm để tưởng nhớ công đức của thành hoàng làng, nhân dân làng Phú Xá lấy ngày 10 tháng 2 là ngày lễ hội truyền thống của đình làng để tỏ lòng thành kính và cảm tạ Thần đã phù hộ cho mưa thuận gió hoà, nhân dân có cuộc sống thanh bình, hạnh phúc.

Nguồn: Nhịp sống Hà Nội