Quần thể di tích làng Nôm bao gồm:

Đình Đại Đồng (hay còn gọi là đình Nôm, đình Tam Giang) nằm ở phía Tây Bắc trong làng Nôm, sát cổng phía Tây. Đình thờ đức Thánh Tam Giang - một vị tướng tài ba dưới thời Hai Bà Trưng, có công dẹp giặc cứu nước, đem lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho nhân dân.

Hiện tại, đình có bố cục mặt bằng tổng thể hình chữ Tam gồm các công trình chính: Đại bái - Trung từ (phương đình) - Hậu cung, đăng đối 2 bên là hai dãy Tả - Hữu vu, được làm nối vuông góc từ 2 gian bên Đại bái với 2 gian hồi Hậu cung.

Chùa Nôm có tên chữ là “Linh thông cổ tự” (hay còn gọi là chùa Đại Đồng) là công trình kiếm trúc phân bố ở khu vực ngoài làng, giáp với chợ Nôm. Hiện tại, chùa có kết cấu kiến trúc bao gồm nhiều hạng mục công trình: Tam quan, gác Chuông, gác Trống, sân chùa, tòa Tam bảo, nhà Mẫu, nhà Tổ. Đăng đối hai bên là hai dãy hành lang. Tam bảo chùa có bố cục mặt bằng tổng thể kiểu “nội đinh ngoại quốc” gồm: Tiền đường - Thượng điện - Hai dãy hành lang. Đây là những thành phần kiến trúc bảo lưu gần như nguyên vẹn quy mô ban đầu của ngôi chùa. Ngoài ra, trong khuôn viên chùa còn có giếng nước cổ và khu vườn tháp, nhà Tổ, nhà khách, khu phụ trợ.

 

 Quần thể di tích làng Nôm. Ảnh: Tư liệu Cục Di sản văn hóa

Cầu đá được làm hoàn toàn bằng đá xanh nguyên khối, bắc ngang qua dòng Nguyệt Đức. Vào thế kỷ XVI, cây cầu này được làm bằng gỗ lim, thời Tự Đức (1848 - 1883) cầu được thay hoàn toàn bằng đá. Mặt cầu rộng gần 2m, làm bằng đá xanh nguyên khối, ghép khít lại với nhau.

Cầu rộng hơn 1m, xây 9 nhịp; hai bên thành còn hầu như nguyên vẹn; các mỏm đá dầm cầu hình chữ nhật, được chạm trổ vân mây, một họa tiết thường sử dụng trang trí trong kiến trúc cổ, được tạo tác nghệ thuật, rất xảo diệu và cầu kỳ, trông như những đầu rồng. Chân cầu là những cột đá hình trụ, không đều nhau được đẽo thô để gác dầm cầu. Mỗi dầm cầu được chống đỡ bởi ba cột đá.  

Ngoài cây cầu đá, tại làng Nôm còn lưu giữ được cây cầu gạch cổ nằm tại vị trí giữa ao làng. Cầu được xây dựng vào năm 1929 (thời Nguyễn) với tổng diện tích 28m2. Hai bên thành cầu được xây bằng gạch, đắp vôi vữa. Mặt cầu lát gạch chỉ nghiêng. Phía dưới gầm cầu được ghép bằng hai thanh sắt chắc chắn. Hiện tại, cầu gạch cổ làng Nôm có chức năng nối hai bên bờ hồ tạo thành một điểm nhấn giữa hồ, góp phần tô điểm thêm cho không gian cảnh quan cổ kính nơi đây.

Cổng làng có hai cổng lớn theo trục Đông - Tây, mỗi cổng được xây dựng và thiết kế cầu kỳ có khắc câu đối với ý nghĩa nói về truyền thống của làng và khuyên răn con cháu. Cổng phía Đông được xây dựng vào năm Ất Mão (1915). Đây được xem là cổng làng đẹp nhất xứ Bắc. Cổng được xây theo kiểu bát trụ, kiểu cổng mà chỉ hoàng thân quốc thích xưa kia mới có. Toàn bộ cổng làng có chiều cao 7,75m, chiều rộng 10,4m. Cổng phía Tây được xây dựng vào năm 2011, nằm phía sau Văn chỉ và đình Đại Đồng. Cổng này có kết cấu và trang trí kiến trúc cơ bản giống với cổng cổ phía Đông.

Chợ Nôm có từ thời Lê, được trùng tu lại vào thời Nguyễn, nằm trên bãi đất rộng chừng 2 mẫu Bắc Bộ trước cửa chùa, dưới những tán cây cổ thụ. Chợ họp tháng 12 phiên, vào các ngày có số cuối là: 1, 4, 6, 9. Năm 1997, chợ được dựng lại và có quy mô như ngày nay. Điểm tạo nên sự đặc biệt là không gian chợ với những dãy chợ được xây dựng bằng gạch đỏ, tự nung từ đất sét của người xưa, vẫn giữ mầu đỏ au, mái ngói rêu phong.

Hệ thống các nhà thờ họ/từ đường tại làng Nôm hiện còn lưu giữ được hệ thống các nhà thờ dòng họ theo phong cách kiến trúc truyền thống, trong đó có một số nhà thờ phân bố sát trên trục đường chính, hướng mặt ra hồ nước giữa làng; 01 nhà thờ dòng họ phân bố trong ngõ xóm nhỏ (họ Lê). Tất cả các nhà thờ phân bố trên trục chính đều là những dòng họ lớn, khá giả trong làng; trong đó dòng họ Phùng là lớn nhất và giàu có nhất, dọc đường bờ hồ đã có tới 4 nhà thờ mang họ Phùng (nhà thờ họ Phùng, đến nhà thờ họ Phùng chi Cả, chi Hai, chi Ba). Những ngôi Từ đường/nhà thờ hướng ra hồ thường có quy mô kiến trúc vừa phải, có niên đại kiến trúc vào thế kỷ XIX. Mỗi Từ đường thường có cổng, tường bao riêng và nơi thờ chính là một nhà khung gỗ 3 gian; các cấu kiện kiến trúc của từ đường được làm đơn giản với kiểu vì kèo cọc báng bào soi gờ chỉ hoặc kiểu giá chiêng chồng rường.

Văn chỉ (Văn chỉ Đại Đồng) là nơi thờ Khổng Tử, các bậc Tiên hiền và các nhà khoa bảng, vinh hiển của địa phương. Văn chỉ được khởi dựng từ sớm, trùng tu, tôn tạo lớn vào năm 2017. Hiện tại, Văn chỉ được thiết kế theo kiểu lộ thiên ngoài trời nằm liền kề đình Đại Đồng, xung quanh có tường bao bảo vệ. Cổng Văn chỉ được xây dựng theo kiểu nghi môn, trung tâm văn chỉ đặt một nhang án thờ, hai bên là hai đẳng tế xây bằng vôi gạch đơn giản.

Giếng cổ làng Nôm hiện còn lưu giữ được 03 giếng cổ có tuổi đời hàng nghìn năm và được coi như tài sản quý của người dân nơi đây. Giếng nằm rải rác trong làng, có chiếc nằm trước cửa đình Đại Đồng, có chiếc nằm ven đường bên cạnh cầu đá, chiếc nằm ẩn mình dưới tán cây cổ thụ tại chùa Nôm. Bên trong giếng, các lớp gạch xếp chồng lên nhau dưới phần cổ giếng, miệng giếng có nắp đậy. Thành giếng cũng là phiến đá cổ nguyên phiến.

Ao làng nằm tại vị trí giữa làng Nôm, nước trong vắt bốn mùa không bao giờ cạn. Hai bên bờ là những con đường lát gạch chỉ nghiêng cùng những nhà thờ cổ kính soi bóng xuống mặt ao, xung quanh được xóm làng bao bọc. Từ trên đường có những bậc thềm bằng gạch dùng làm cầu ao nơi lên xuống rửa ráy của bà con trong làng. Ngày nay, ao làng được người dân nơi đây bảo vệ chu đáo, là tài sản chung của cộng đồng.

Di vật tiêu biểu tại chùa và Đình còn lưu giữ được nhiều hiện vật quý giá như: Tượng phật, cây hương đá, tháp đá, chuông đồng, nhang án gỗ, câu đối, đại tự, sắp phong, thần tích, sập thờ, ngai thờ, kiệu…

Với những giá trị trên, ngày 07/01/2020, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định số 50/QĐ-BVHTTDL xếp hạng Quần thể di tích làng Nôm, xã Đại Đồng, huyện Văn Lâm, tỉnh Hưng Yên là Di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Khánh Chi (Theo hồ sơ tư liệu Cục Di sản văn hóa)